1192 - Το Άγιον Όρος και η διαχρονική προσφορά του στον πολιτισμό

Παταπίου μοναχοῦ Καυσοκαλυβίτου

Χριστός Ἀνέστη καί Χρόνια σας πολλά.

Ὁ Πλούταρχος καί ὁ ἀρχαῖος γεωγράφος Στράβων μᾶς παρέχουν τήν πολύ ἐνδιαφέρουσα πληροφορία ὅτι ὁ ἀρχιτέκτων Δεινοκράτης εἶχε ὑποσχεθεῖ στό Μέγα Ἀλέξανδρο νά μεταμορφώσει τό ὄρος Ἄθως σέ ἄγαλμα τοῦ μεγάλου Μακεδόνα στρατηλάτη. Θά κρατοῦσε στό ἕνα του χέρι μία πόλη καί στό ἄλλο ἀγγεῖο σπονδῆς ἀπό τό ὁποῖο θά ἔρρεαν ὕδατα. Οὐσιαστικά τό ἔργο θά θύμιζε προσωποποίηση ποταμοῦ καί θά προοριζόταν νά μείνει στήν αἰωνιότητα. Ὅπως γνωρίζουμε, τό φιλόδοξο αὐτό σχέδιο, πού θά ἀποτελοῦσε τό ὄγδοο θαῦμα τοῦ κόσμου, δέν πραγματοποιήθηκε τελικά.

.......Τό ὄρος Ἄθως, στήν ἀκροτελεύτια χερσόνησο τῆς εὐλογημένης γῆς τῆς Χαλκιδικῆς, δέν ἔγινε μνημεῖο τοῦ Ἀλεξάνδρου, διότι ἡ θεία πρόνοια φαίνεται ὅτι τό προόριζε νά μεταμορφωθεῖ σέ κλῆρο καί Περιβόλι τῆς Παναγίας.

Γιά νά μιλήσει κανείς γιά τή διαχρονική καί πολυδιάστατη σημασία τοῦ Ἁγίου Ὄρους, τή θεολογική καί ἐκκλησιολογική του ὀντότητα, τήν αἰσθητική καί πνευματική του παράδοση καθώς καί τό ἀνυπέρβλητο φυσικό περιβάλλον, μέ ἄλλα λόγια, γιά νά ἐπιχειρήσει μία προσέγγιση τῆς μοναστικῆς πολιτείας τοῦ Ἁγίου Ὄρους κατά τρόπο πλήρη καί οὐσιαστικό, θά χρειαζόταν δίχως ὑπερβολή, μία ὁλόκληρη ζωή. Πόσο μᾶλλον ὅταν καλεῖται νά προσεγγίσει, ἔστω καί μία ἀπό τίς παραπάνω πτυχές, ὅπως ἡ πολιτιστική προσφορά, στά στενά χρονικά πλαίσια μιᾶς σύντομης διάλεξης. Μιᾶς διάλεξης, πού μόνο ἀφορμή ἄς σταθεῖ γιά νά μεταφέρουμε στό χῶρο καί τό χρόνο τή μοναδική αἴσθηση καί τήν ἀτμόσφαιρα τοῦ Ἁγίου Ὄρους⋅ νά γνωρίσουμε τό Ἅγιον Ὄρος καί τήν ὑπερχιλιετή πνευματική καί πολιτιστική παρουσία του στόν Ὀρθόδοξο κόσμο ἀλλά καί πέρα ἀπ᾿ αὐτόν, σ᾿ ὅλη τήν ὑφήλιο.

Δημιούργημα τοῦ βυζαντινοῦ Ἑλλληνισμοῦ σέ περίοδο πνευματικῆς ὡριμότητας, καλλιτεχνικῆς ἀκμῆς καί διεθνοῦς ἀκτινοβολίας, κιβωτός πολιτιστικῶν θησαυρῶν, μεῖζον ὁλοκληρωμένο ζῶν μνημεῖο τοῦ βυζαντινοῦ καί μεταβυζαντινοῦ πολιτισμοῦ, τό Ἅγιον Ὄρος ἀποτελεῖ ἁπτή ἀπόδειξη τῆς διαχρονίας τοῦ ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ καί ὁρατή ἐγκάρσια τομή στήν ἐξέλιξη τοῦ μακροῦ ἱστορικοῦ χρόνου, μέσα ἀπό τήν ὁποῖα φωτίζονται δώδεκα αἰῶνες μεγάλης πνευματικῆς δημιουργίας. Ἀποτελεῖ ἐπίσης ὑπεραιωνόβιο θεσμό, τό σημαντικότερο κέντρο μοναστικῆς ζωῆς, μέ πανορθόδοξο χαρακτῆρα καί παγκόσμια ἐξακτίνωση, ὅπου μέσα στούς αἰῶνες διασταυρώθηκαν πολλαπλᾶ ρεύματα τέχνης καί συναντῶνται εἰρηνικά καί γόνιμα οἱ πολιτισμοί τῶν ὁμοδόξων λαῶν.

Τό Ἅγιον Ὄρος διαδραμάτισε καί κατά τήν ταπεινή μας γνώμη, συνεχίζει νά διαδραματίζει –παρά τίς κατά καιρούς ἐνδείξεις περί τοῦ ἀντιθέτου- σημαντικό ρόλο στό πνευματικό καί κοινωνικό καί πολιτιστικό γίγνεσθαι, ἰδιαίτερα τῆς πατρίδας μας ἀλλά καί γενικότερα τοῦ κόσμου.

Τό Ἅγιον Ὄρος εἶναι μιά πολιτεία ἀνθρώπινη καί οὐράνια συνάμα, τοπική καί οἰκουμενική, ὅπου συμπλέκεται ἡ ἱστορία μέ τό παρόν, ὁ πολιτισμός μέ τήν ὑπέρβασή του...

Στόν ἱερό αὐτόν τόπο, δέν θά συναντήσει κανείς ἁπλῶς ἱστορικά κείμενα καί γεγονότα, ἀλλά θά βουτήξει ὁλόκληρος μέσα στήν παγκόσμια ἱστορία, καί μάλιστα στόν τρισδιάστατο χρόνο της.

Ὅποιος ἐνδιαφέρεται γιά τήν παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά θά ἱκανοποιηθεῖ ἀπόλυτα καθώς ὁ Ἄθως φυλάσσει στούς κόλπους του ἕνα ἐντυπωσιακό σύνολο κινητῶν καί ἀκίνητων θησαυρῶν, ἔργων πίστης, τεχνικῆς καί καλλιτεχνικῆς καί πνευματικῆς δημιουργίας, ἁρμονικά ἐνταγμένων στό μοναδκό φυσικό περιβάλλον του –στοιχεῖα πού τεκμηριώνουν τή διεθνῆ του σημασία. Ἀπό τήν ἄποψη αὐτή, τό Ἅγιον Ὄρος ἀποτελεῖ μοναδική πολιτιστική παρακαταθήκη τῆς Ἑλλάδας καί τῆς Εὐρώπης γενικότερα. Ὅλον αὐτόν τόν καλλιτεχνικό καί ἱστορικό πλοῦτο, τόν δημιούργησε ἐπί τόπου ἡ εὐλάβεια καί ἡ δεξιότητα τῶν Ἁγιορειτῶν πατέρων, ἀλλά καί λαϊκῶν καλλιτεχνῶν, ἤ ἀπέθεσε ἡ εὐσέβεια ἀοιδίμων αὐτοκρατόρων, βασιλέων καί ἡγεμόνων, διαπρεπῶν πατριαρχῶν καί ἐκκλησιαστικῶν ἀνδρῶν, φιλόθεων ἡγουμένων, ἀλλά καί ταπεινῶν μοναχῶν καί φιλομόναχων προσκυνητῶν.

Μνημεῖα τέχνης καί πολιτισμοῦ συναντᾶ κανείς παντοῦ στό Ἅγιον Ὄρος, μνημεῖα πού σφύζουν ὅμως ἀπό ζωή καί μέ ζωή. Ὡς ζωντανός ὀργανισμός τό Ἁγιώνυμο Ὄρος ἔχει νά ἐπιδείξει ὑπερχιλιετή συνέχεια βίου, θαυμαστή πολυμέρεια πολιτισμοῦ, ἀδιάκοπη καί ὡς σήμερα ἀκμαία μοναχική καί θεολογική παράδοση καί μαρτυρία.

Τό Ἅγιον Ὄρος ἀποτελεῖ τό ἀποκορύφωμα ἑνός ὀρθόδοξου πνευματικοῦ πολιτισμοῦ, πού ἄνθησε γιά χίλια χρόνια καί ἔδωσε θαυμαστά δείγματα σ᾿ ὅλους τούς τομεῖς τῶν δημιουργημάτων τοῦ ἀνθρώπινου πνεύματος. Στάθηκε ὡς τόπος ὄχι μόνο πρόσφορος γιά μοναχική ἀποταγή καί ἄσκηση, ἀλλά καί ὡς ἐστία πολιτισμοῦ, γραμμάτων καί καλλιτεχνικῶν ἐπιτευγμάτων. Αὐτά ἔχουν ἀποθησαυρισθεῖ καί φυλαχθεῖ μέ ζῆλο καί περισσή φροντίδα, πολλές φορές μέ παραδειγματική αὐταπάρνηση τῶν ἀθωνιτῶν μοναστῶν «ὡς κόρη ὀφθαλμοῦ» ἀπό τούς Ἁγιορεῖτες πατέρες, ὡς ἱερή καί ἄφθορη κληρονομιά τοῦ ἱεροῦ καί ἔνδοξου παρελθόντος. Ὄχι ὅμως σάν μουσειακά ἤ ἐκθεσιακά ἀντικείμενα, ἀλλά ὡς συνέχεια ζωῆς, πίστεως καί διαχρονικῆς πολιτισμικῆς παρουσίας, κοινοῦ θησαυροῦ ὅλου τοῦ κόσμου.

Στήν ἀκτινοβολία του αὐτή συνέβαλε πολύ ἡ τέχνη, ἡ ὁποία συνδέεται ἄμεσα μέ τή λειτουργική ζωή τῶν μοναχῶν. Τόσο ἡ λειτουργική ζωή ὅσο καί ἡ τέχνη πού τήν αἰσθητοποιεῖ μετέχουν στό ὑπερουράνιο φῶς. Ὅλες οἱ εἰκαστικές καλλιτεχνικές ἐκφράσεις ἐργάστηκαν πολύ γιά νά μᾶς δώσουν αὐτό τό θαῦμα τοῦ Ἁγίου Ὄρους, γιά νά ἀποκτήσει τή μοναδικότητά του στό χριστιανικό κόσμο καί νά προσελκύσει ἀνθρώπους ἀπό ὅλους τούς ὀρθόδοξους λαούς, ἀλλά καί ἀπό ἄλλα μακρινά μέρη τῆς γῆς, πού ζοῦν πάνω ἀπό χίλια χρόνια ἐν εἰρήνῃ καί πνευματική δημιουργία.

Τό Ἅγιον Ὄρος φιλοξενεῖ σήμερα τή μεγαλύτερη συγκέντρωση χριστιανικῆς τέχνης στόν κόσμο. Ὡς πρός τή ζωγραφική τέχνη μάλιστα, τή μεγαλύτερη παγκοσμίως. Παντοῦ στόν Ἄθωνα συναντᾶμε τά ἀντικείμενα τῆς ἁγιορείτικης τέχνης καί πολιτισμοῦ, κυρίως στά μεγάλα περιτειχισμένα μοναστήρια, στά ὁποῖα μπόρεσε νά φυλαχθεῖ ἀποτελεσματικότερα. Μάλιστα, ὅσα σώζονται σήμερα, δέν ἀποτελοῦν τό σύνολο τῆς καλλτεχνικῆς δημιουργίας πού συνδέεται μέ τό Ἅγιον Ὄρος, καθώς οἱ συλλογές ἤ ἔχουν κλαπεῖ ἤ ἔχουν ὑποστεῖ ἀναπανόρθωτες ζημιές στό πέρασμα τῶν αἰώνων.

Ἔνθετη πλίνθινη ἐπιγραφή. Μονή Γρηγορίου.

Φωτογραφία ὑπό μοναχοῦ Νείλου Καυσοκαλυβίτου

Στήν ἁγιορείτικη τέχνη μνημειακή καί κειμηλιακή περιλαμβάνονται ἀρχιτεκτονικά σύνολα, ἔργα γλυπτικῆς καί μικρογλυπτικῆς καί ξυλογλυπτικῆς, χαλκοτεχνίας, χρυσοκεντητικῆς, τοιχογραφίες, φορητές εἰκόνες, διακόσμησης χειρογράφων, ἔργα μεταλλοτεχνίας, ἀργυροχρυσοχοΐας, βιβλιοτεχνίας. Ἔργα ὑψηλῆς αἰσθητικῆς καί καλλιτεχνικῆς ἀξίας, πού φέρουν ἀνεξίτηλη τή σφραγίδα τῆς βυζαντινῆς καί μεταβυζαντινῆς τεχνοτροπίας.

Εἰδικότερα οἱ τοιχογραφίες εἶναι τό κύριο στοιχεῖο τῆς ἀθωνικῆς καλλιτεχνικῆς κληρονομιᾶς, πού ἀντιπροσωπεύει τόν μόχθο ὅλων τῶν αἰώνων, ἀπό τόν 12ο αἰῶνα ἕως σήμερα. Καί οἱ δύο βασικές καλλιτεχνικές τάσεις τῆς ἐκκλησιαστικῆς ζωγραφικῆς τέχνης μεγαλούργησαν στόν Ἄθωνα. Εἴτε πρόκειται γιά τή μακεδονική λεγόμενη σχολή, πού ἀντικατοπτρίζει τάσεις ἀνθρωπιστικές καί ἀριστοτεχνικές, εἴτε γιά τή λεγόμενη κρητική σχολή, πού παραμένει πιστή στόν βυζαντινό ἰδεαλισμό, χωρίς νά στερεῖται ζωτικότητας.

Ἀπό τήν πλευρά τους, τά χειρόγραφα ἀποτελοῦν τή βάση καί τήν προϋπόθεση γιά τή μελέτη καί διατήρηση τῆς πνευματικῆς μας κληρονομιᾶς καί παράδοσης, ἀφοῦ διέσωσαν –καί μάλιστα σέ δύσκολους καιρούς- καί μᾶς παρέδωσαν τήν ποικίλη πνευματική παραγωγή αἰώνων, ὅλα τά κείμενα τῶν ἑλλήνων κλασικῶν συγγραφέων, ἀλλά καί ὅλο τόν πλοῦτο τῆς ἐκκλησιαστικῆς καί θεολογικῆς γραμματείας ἀπό τούς πρώτους χριστιανικούς αἰῶνες μέχρι καί σχετικά πρόσφατα. Κείμενα, πού διαφορετικά θά εἶχαν ὁριστικά χαθεῖ, ἐάν δέν φρόντιζαν οἱ μοναχοί, ἀνάμεσα στούς ὁποίους, καί οἱ Ἁγιορεῖτες, μέ ἱερό ζῆλο καί μεράκι, νά ἀντιγράψουν, τά κάθε λογῆς θεολογικῆς ἤ θύραθεν καί κοσμικῆς γραμματείας κείμενα. Ταπεινά φρονοῦμε, εἶναι δύσκολο νά ἐκτιμήσει κανείς πώς θά ἦταν ὁ κόσμος, ἄν οἱ πατέρες δέν ἀντέγραφαν στά βιβλιογραφικά ἐργαστήρια καί δέν φρόντιζαν μέ τόν τρόπο αὐτό γιά τή διάσωση καί διάδοση τῶν καρπῶν τοῦ πνεύματος καί τῆς σοφίας τῶν ἑλλήνων προγόνων μας.

Τά ἁγιορείτικα χειρόγραφα, ὡς φορεῖς πολιτισμοῦ ἀποτελοῦν σπουδαίους μάρτυρες ὄχι μόνο τῆς δικῆς μας πατρογονικῆς κληρονομιᾶς, ἀλλά γενικότερα τῆς Ὀρθοδοξίας καί τοῦ Παγκόσμιου πολιτισμοῦ

Οἱ Ἁγιορεῖτες πατέρες καί γενικά ὁ μοναχισμός διέσωσαν τή γλώσσα καί τήν παιδεία, συντήρησαν τά μνημεῖα τῆς βυζαντινῆς τέχνης καί συνέλεξαν –διαιωνίζοντας μέ τόν τρόπο αὐτό- μέ εὐλάβεια καί ἀφοσίωση ὅ,τι πολύτιμο ἐναπέμεινε ἀπό τόν βυζαντινό πολιτισμό.

Στόν τομέα τοῦ κοινωνικοῦ πολιτισμοῦ καθόλου ἀμελητέα δέν πρέπει νά θεωρεῖται ἡ προσφορά τοῦ Ἁγίου Ὄρους.

Ἄν τό κοινοτικό πνεῦμα τῆς Ὀρθοδοξίας θέλει ὁλόκληρη τήν κοινωνία τῶν πιστῶν νά ἐκφράζεται μέ ζωή κοινοτική καί κοινοβιακή, τό μοναστικό κοινόβιο ἀποτελεῖ τή συνεπέστερη προσπάθεια γιά τήν πραγμάτωσή της.

Ἕνα ἁγιορειτικό κοινόβιο ἀποτελεῖ τήν ἰδανική χριστιανική κοινωνία, ὅπου τά πάντα ἀποβλέπουν στήν καλλιέργεια κοινοῦ φρονήματος καί ἀδελφικοῦ πνεύματος. Ἡ ἀδελφότητα, ἡ κοινοκτημοσύνη, ἡ κοινωνικότητα, ἡ φιλαδελφία, ἡ φιλαλληλία, ἡ ἀλληλεγγύη, ἡ ἐξαίσια παράδοση ἀνθρωπισμοῦ, καρτερίας, αἰσιοδοξίας καθώς καί ἡ φιλοξενία ἀποτελοῦν τίς βασικές ἐκφράσεις τῆς ἁγιοτειτικῆς κοινοβιακῆς ζωῆς, ἀλλά καί προτάσεις ζωῆς καί πολιτισμοῦ γιά τίς ἀνθρώπινες κοινωνίες σέ ὅλο τόν κόσμο.

Τό Ἅγιον Ὄρος προβάλλει ὡς ὑπόδειγμα κοινωνίας ἀνθρώπων διαφορετικῆς ἐθνικῆς προέλευσης, γένους καί φυλῆς, πού γιά περισσότερο ἀπό χίλια χρόνια συμβιώνουν ἁρμονικά, αἰσθανόμενοι ἀδελφοί ἀλλήλων.

Τό Ἅγιον Ὄρος στό πέρασμα τῶν αἰώνων ἀνέδειξε λογίους μοναχούς, σπανίων χαρισμάτων καί ἱκανοτήτων, τούς ὁποίους διέκρινε παράλληλα ἡ ὑψηλή πνευματικότητα, ἡ ἁγιορειτική καί ἑλληνική συνείδηση. Ἡ ἵδρυση τῆς Ἀθωνιάδος Σχολῆς, στίς Καρυές τοῦ Ἁγίου ῎Ορους, στά μέσα τοῦ 18ου αἰ. ἀναπτέρωσε τό ἠθικό τοῦ ὑπόδουλου Ἑλληνισμοῦ, μιά πού στάθηκε γιά τήν ἐποχή της, ἡ μεγαλύτερη ἑλληνική σχολή στόν τουρκοκρατούμενο χῶρο.

Σέ ἕνα ἄλλο ἐπίπεδο, ἡ προσφορά τῶν ἁγιορειτικῶν μετοχίων, τά ὁποῖα ἦταν ἐξαπλωμένα σ᾿ ὅλη τήν ἑλληνική ἐπικράτεια, ἀλλά καί σέ ἄλλα μέρη τῆς Ἀνατολῆς καί τῶν Βαλκανίων, δέν περιορίζεται ἁπλά στήν οἰκονομική ἐνίσχυση τῶν ἀθωνικῶν Μονῶν⋅ ἦταν συγχρόνως ἕνα δίκτυο πνευματικῆς διαφώτισης καί διάδοσης τῆς ἑλληνικῆς παιδείας. Τό ἐθνικό φρόνημα τῶν σλαβικῶν λαῶν τῆς χερσονήσου τοῦ Αἴμου καί τῶν ρουμανικῶν χωρῶν ἀφυπνίστηκε ἀπό ἁγιορεῖτες ὁμογενεῖς τους, ἤ καί Ἕλληνες.

Ἀγαπητοί μου.

Μετά τή σύντομη καί ἀμυδρά αὐτή εἰκόνα, ὅση ἐπέτρεψε, ἀφ᾿ ἑνός ὁ ἀνεξάντλητος πλοῦτος τῆς ἔνδοξης ἁγιορειτικῆς ἱστορίας, καί ἀφ᾿ ἑτέρου ὁ πολύ περιορισμένος χρόνος μιᾶς διαλέξεως, ἀλλά καί ὁ ἀδύναμος λόγος μου, ἐπωφελοῦμαι τῆς εὐκαιρίας νά ἐκφράσω τίς εὐχαριστίες μου στόν πρόεδρο κο Πανταζῆ καί τό Διοικητικό Συμβούλιο τῆς Ὀρθοπαιδικῆς Ἑταιρείας Μακεδονίας Θράκης γιά τήν πρόσκλησή τους νά ἀπευθύνω σέ ἕνα τόσο εὐγενές ἀκροατήριο τήν ἐναρκτήρια αὐτή ταπεινή ὁμιλία.

Ταπεινά φρονοῦμε, ὅτι, στή δύσκολη αὐτή περίοδο τῆς οἰκονομικῆς κρίσης πού διέρχεται ἡ πατρίδα μας –πού γιά μᾶς τούς Ἁγιορεῖτες, εἶναι ἀπόρροια τῆς πνευματικῆς ἀλλά καί πολιτιστικῆς κρίσης πού προηγήθηκε καί σήμερα κυριαρχεῖ- θεωροῦμε λοιπόν ὅτι εἶναι ἰδιαίτερα ἀναγκαῖο νά προβληθεῖ ἡ διαχρονική προσφορά τοῦ Ἁγίου Ὄρους ἀποστέλοντας μηνύματα παρακλήσεως καί παραμυθίας πρός ἕνα κόσμο πού ἀναζητᾶ ἐναγώνια τήν αὐτοσυνειδησία του, ὅπου οἱ σύγχρονοι τρόποι ζωῆς, ὁλοένα καί περισσότερο ἐξουθενωτικοί καί ἰσοπεδωτικοί, φθείρουν, λίγο λίγο, τούς ἁρμούς ὄχι μόνο τοῦ σώματος –πρόβλημα μέ τό ὁποῖο θά ἀσχοληθεῖ τό παρόν Συνέδριο- ἀλλά πρωτίστως τῆς παραδοσιακῆς ζωῆς καί ἀποξενώνουν τούς ἀνθρώπους τόσο ἀπό τή ρίζα τους ὅσο καί μεταξύ τους.

Εὔχομαι ὁλόψυχα τήν ἐξ ὕψους δύναμη στό ἰατρικό σας λειτούργημα ἀλλά καί κάθε ἐπιτυχία στίς ἐργασίες τοῦ πολύ ἐνδιαφέροντος Συνεδρίου σας.

Χριστός Ἀνέστη!

Ἐναρκτήρια ὁμιλία τοῦ γράφοντος στήν τελετή ἔναρξης τοῦ 30οῦ ἐτήσιου Συνεδρίου Ὀρθοπαιδικῆς Ἑταιρείας Μακεδονίας-Θράκης.

29 Ἀπριλίου 2011. Χαλκιδική. Ξενοδοχεῖο Porto Carras

http://agioritikoslogos.blogspot.com/2011/05/blog-post.html