ΑΓΙΟΡΕΙΤΙΚΕΣ ΜΝΗΜΕΣ: 10098 - Οι τοιχογραφίες του Ναού του Πρωτάτου: Ερευνητικά ζητήματα μετά την συντήρησή τους. (Βιντεοσκοπημένη εισήγηση του κ. Κωνσταντίνου Μ. Βαφειάδη στην Ημερίδα της Αγιορειτικής Εστίας)

Τετάρτη 17 Ιανουαρίου 2018

10098 - Οι τοιχογραφίες του Ναού του Πρωτάτου: Ερευνητικά ζητήματα μετά την συντήρησή τους. (Βιντεοσκοπημένη εισήγηση του κ. Κωνσταντίνου Μ. Βαφειάδη στην Ημερίδα της Αγιορειτικής Εστίας)

Κωνσταντῖνος Μ. Βαφειάδης

Δρ. Βυζαντινῆς Ἀρχαιολογίας καὶ τέχνης.

Οι τοιχογραφίες του Ναού του Πρωτάτου: Ερευνητικά ζητήματα μετά την συντήρησή τους.

Περίληψη της Εισήγησης:

Οἱ τοιχογραφίες τοῦ ναοῦ τοῦ Πρωτάτου ἀποτελοῦν ὁρόσημο στὴν ἱστορία τῆς βυζαντινῆς τέχνης. Πλῆθος μελετῶν ἀφιερώθηκαν καὶ ἀφιερώνονται σὲ αὐτὲς, σπουδαῖοι ἐρευνητὲς ἀναμετροῦνται ἕως σήμερα μὲ τὰ ὄντως ἀνεξάντλητα θεολογικά, ἱστορικὰ καὶ εἰκαστικὰ ζητήματα, τὰ ὁποῖα τὸ λαμπρὸ τοῦτο πλαστούργημα θέτει.

Ὡς εἶναι δὲ γνωστὸ ὁ γραπτὸς διάκοσμος τοῦ Πρωτάτου ἀποδίδεται στὸν ζωγράφο Μανουὴλ Πανσέληνο, παρὰ τὴν ἀπουσία μαρτυριῶν σχετικῶς μὲ τὴν δράση καὶ τὴν προσωπικότητά του. Ἡ τελευταία ὑπῆρξε ἀντικείμενο διαφωνιῶν καὶ ἀντιπαραθέσεων, ἤδη ἀπὸ τὰ τέλη τοῦ 19ου αἰῶνα. Ἦλθε ὅμως τὸ πλήρωμα τοῦ χρόνου γιὰ νὰ ἀποκαλυφθεῖ τόσον ἡ ταυτότητα τοῦ ἱστορήσαντος τὸν ναὸ τῶν Καρυῶν ὅσον καὶ ἡ συμβολή του στὴν ἐξἐλιξη τῆς παλαιολόγειας τέχνης. Κατὰ τὴν διάρκεια τῆς συντηρήσεως τῶν τοιχογραφιῶν ἀποκαλύφθηκαν, κάτωθεν τῆς μορφῆς τοῦ Ἁγ. Μερκουρίου, τέσσερα γράμματα, τὰ ὁποῖα συνθέτουν τὸ ὄνομα, [Ε]ΥΤΥΧ[ΙΟΣ;]. Δεύτερο σπάραγμα ἐπιγραφῆς σώζεται κάτωθεν τοῦ τῆς μορφῆς τοῦ Ἁγ. Εὐσταθίου, γιὰ τὴν ὁποία ἔχει προταθεῖ ἡ ἐξῆς ἀνάγνωση: [ΧΕΙ]Ρ ΜΙΧ[ΑΗΛ]. Εἶναι προφανὲς ὅτι πρόκειται γιὰ τὰ ὀνόματα τῶν ζωγράφων τοῦ ναοῦ τῆς Περιβλέπτου Ἀχρίδος (1295/6), Εὐτυχίου καὶ Μιχαήλ Ἀστραπᾶ, τῶν ὁποίων ἡ τεχνοτροπία συνάδει, ὡς γνωστόν, μὲ αὐτὴν τῶν τοιχογραφιῶν τοῦ Πρωτάτου.

Ὡστὸσο, τίθεται τὸ ἐρώτημα: Ποιὸς ἐκ τῶν δύο εἶναι ὁ κύριος δημιουργὸς τῶν τοιχογραφιῶν τοῦ ἀθωνικοῦ μνημείου; Κατὰ τὴν γνώμη μου, ὁ ζωγράφος αὐτὸς δὲν μπορεῖ νὰ εἶναι ἄλλος ἀπὸ τὸν Μιχαήλ Ἀστραπᾶ. Στὴν περίπτωση αὐτὴ τὸ σωζόμενο ὄνομα κάτω ἀπὸ τὴν μορφὴ τοῦ Ἁγ. Μερκουρίου θὰ πρέπει νὰ τεθεῖ σὲ πτώση γενικὴ, ἤτοι ὡς [Ε]ὐτυ[χίου]. Τοῦτο ἄλλωστε βρίσκεται σὲ ἁρμονία μὲ τὴν συνήθεια τοῦ Μιχαήλ Ἀστραπᾶ νὰ ὑπογράφει τὰ ἔργα του ὡς Μιχαήλ [υἱὸς τοῦ] Εὐτυχίου (κατὰ M. Marković). Πρὸς τούτοις, ἡ ταύτιση τοῦ ἰδιώματος τῶν τοιχογραφιῶν τοῦ Πρωτάτου μὲ αὐτὸ τῶν ἱστορημένων ἀπὸ τὸν Μιχαήλ μνημείων ὁδηγεῖ στὸ συμπέρασμα ὅτι ὁ διάκοσμος τοῦ Πρωτάτου ἀνήκει στὸν χρωστῆρα του.

Παρὰ ταῦτα, ἡ ἀναγνώριση τῆς ταυτότητας τοῦ ζωγράφου δὲν ἐξηγεῖ ὅλα τὰ συνδεόμενα μὲ τὸ μνημεῖο τῶν Καρυῶν ζητήματα. Χάριν παραδείγματος: πότε πρέπει νὰ χρονολογηθοῦν οἱ τοιχογραφίες τοῦ Πρωτάτου, πρὶν ἤ μετὰ ἀπὸ αὐτὲς τοῦ Ἁγίου Εὐθυμίου Θεσσαλονίκης (1302/3); Ποιὸς μπορεῖ νὰ εἶναι ὁ χορηγὸς τῶν τοιχογραφιῶν, δεδομένης τῆς σχέσεως τοῦ Μιχαήλ Ἀστραπᾶ μὲ τὴν ἀριστοκρατία τοῦ Βυζαντίου ἀλλὰ καὶ μὲ τὸν σέρβο βασιλέα Μιλούτιν; Σὲ ποιὸν καλλιτέχνη πρέπει νὰ ἀποδοθοῦν τὰ τέως ἀποδιδόμενα στὸν Πανσέληνο μνημεῖα, δηλαδή ὁ ναὸς τοῦ Ἁγίου Εὐθυμίου και ὁ ἐξωνάρθηκας τοῦ καθολικοῦ τῆς μονῆς Βατοπαιδίου; Ποιοὶ ἄλλοι καλλιτέχνες ἔλαβαν μέρος στὸ γραπτὸ διάκοσμο τόσον τοῦ Πρωτάτου ὅσον καὶ τῶν ἄλλων συνόλων τοῦ Μιχαήλ Ἀστραπᾶ καὶ ποιὲς οἱ συνέπειες τῆς ἑκάστοτε συνθέσεως τοῦ ἐργαστηρίου; Ἐντέλει, γιὰ ποιὸ λόγο διασώθηκε στὸ Ἅγιον Ὄρος τὸ ὄνομα τοῦ ζωγράφου Μανουὴλ Πανσέληνου καὶ ὄχι τοῦ Μιχαὴλ Ἀστραπᾶ, ὡς ζωγράφου τοῦ ναοῦ τοῦ Πρωτάτου;

Στὰ ἀνωτέρω ζητήματα φιλοδοξεῖ νὰ ἀνταποκριθεῖ ἡ παροῦσα ἀνακοίνωση.

http://www.agioritikiestia.gr/el/