Στην «Πεμπτουσία» μίλησε ο Πρόεδρος της Επιστημονικής Επιτροπής του ΣΤ΄ Διεθνoύς Συνεδρίου της Αγιορειτικής Εστίας, Κρίτων Χρυσοχοΐδης, Διευθυντής Βυζαντινών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών.
Κύριε Χρυσοχοϊδη, θα θέλατε να μας περιγράψετε ποια ήταν η ευρύτερη κατάσταση που επικρατούσε στο Άγιο Όρος το 15ο αιώνα;
«Ο 15ος αιώνας ήταν ο αιώνας που σιγά-σιγά η βυζαντινή αυτοκρατορία φθίνει και εξαφανίζεται δηλαδή είναι η περίοδος της κρίσης, πέφτει η Κωνσταντινούπολη, λέμε σχηματικά η Κωνσταντινούπολη γιατί το Άγιο Όρος πέρασε στην οθωμανική επικράτεια το 1424. Περνάμε μια φάση δυσκολιών και προσαρμογών στη νέα πραγματικότητα και από τον 16ο αιώνα και μετά αρχίζει συνολικά και ανακάμπτει ο ορθόδοξος υπόδουλος κόσμος. Το ακριβώς ίδιο παρατηρούμε και στο Άγιο Όρος. Τον 15ο αιώνα και συγκεκριμένα στις αρχές του, έχουμε μια βυζαντινή αναλαμπή, μην ξεχνάμε ότι έχουμε μια πρώτη οθωμανική κατάκτηση των περιοχών και επομένως του Αγίου Όρους από τα τέλη του 14ου αιώνα μέχρι το 1403. Επανέρχεται στη βυζαντινή επικράτεια όλος αυτός ο χώρος μέχρι το 1424 και το 1424 το Άγιο Όρος και οι γύρω περιοχές κατακτώνται από τους Οθωμανούς, οριστικά πια. Αυτή η περίοδος, η σύντομη η βυζαντινή είναι περίοδος δυσκολιών.
Ενώ συνεχίζει να υπάρχει μια βυζαντινή παρουσία, είναι πάρα πολύ περιορισμένη, και σε επίπεδο χορηγιών και οικονομικό και προνομίων. Ουσιαστικά έχουν χάσει όλες οι γύρω περιοχές, δηλαδή ο ζωτικός χώρος του Αγίου Όρους που είναι ο Στρυμόνας, η Χαλκιδική, γύρω-γύρω από τη Θεσσαλία, αυτά έχουν περάσει πια στην Οθωμανική επικράτεια. Επομένως ήδη οι στρόφιγγες του Αγίου Όρους κλίνουν. Έχουμε κάποια αναλαμπή, κάποια παρουσία αυτήν την εποχή κάποιων χορηγιών και κάποιων νέων κτητορικών θα λέγαμε δραστηριοτήτων, όπως στη Μονή Αγίου Παύλου από κάποιους Σέρβους ηγεμόνες αλλά κι αυτό είναι προσωρινό. Περνάμε μια φάση θα λέγαμε κρίσης. Και αυτήν την βλέπουμε στα οικονομικά του Αγίου Ορους, αν εξαιρέσουμε κάποιες οικοδομικές δραστηριότητες χρηματοδοτούμενες από Σέρβους ηγεμόνες, όπως η ανάπτυξη του καθολικού και κάποιων κτισμάτων στην Μονή Αγίου Παύλου από τον ηγεμόνα της Σερβίας Γεώργιο Μπράνκοβιτς και κάποιες επιμέρους καλλιτεχνικές δραστηριότητες, κανένα μεγάλο οικοδομικό έργο δεν γίνεται στο Άγιο Όρος μέχρι τα τέλη του 15ου αιώνα. Από τις πληροφορίες που έχουμε παρατηρείται μία δημογραφική κάμψη τον 15ο αιώνα. Δεν υπάρχει καμία καλλιτεχνική δραστηριότητα. Με την οθωμανική κατάκτηση, υπάρχει μία ανακατάταξη στην περιουσία του Αγίου Όρους, δηλαδή επιβάλλεται φορολογία στα Μοναστήρια, φορολογία στα εκτός Αγίου ¨Όρους κτήματα, έχουμε δημεύσεις, μεγάλων κτημάτων που περνάνε σε Οθωμανούς αξιωματούχους. Ωστόσο τώρα έχουν αρχίσει οι έρευνες που αναμένεται να μας ξεκαθαρίζουν σε ποιο βαθμό έχουμε στην έγγειο ιδιοκτησία μια κρίση αυτήν την εποχή. Δεν έχει ξεκαθαρίσει ακόμη το τοπίο. Αλλού έχουμε μεγαλύτερη αλλού μικρότερη. Αλλού πρόσκαιρη κρίση κι αλλού ανάκαμψη. Στο συνέδριο θα γίνουν πολλές ανακοινώσεις ιδίως από τουρκολόγους που ασχολούνται μ’ αυτά τα θέματα».
.
Τι αλλάζει τον 16ο αιώνα;
«Από τα τέλη του 15ου αιώνα από το 1490 αρχίζουν τα σημάδια μιας ανάκαμψης. Δεν έχουμε πια βυζαντινό αυτοκράτορα αλλά προσπαθούν τον συμβολικό του ρόλο ως προστατών και χορηγών του Αγίου Όρους, τώρα που δεν υπάρχουν αυτοκράτορες, να τον παίξουν οι ηγεμόνες της Μολδαβίας και της Βλαχίας, γι’ αυτό αρχίζουμε και βλέπουμε ότι πληθαίνουν οι χορηγίες από τα τέλη του 15ου αιώνα, οι οποίες είναι πάρα πολλές στον 16ο. Δηλαδή γίνονται πολλά οικοδομικά έργα, ξανακτίζονται καθολικά και άλλα κτίσματα, κι αυτό οφείλεται στις χορηγίες των ηγεμόνων. Την ίδια ακριβώς εποχή έχουμε και την παρουσία την ισχυρή, της νέας αριστοκρατίας του ορθόδοξου κόσμου που είναι η νέα ηγετική τάξη, η οποία έχει και οικονομικές δυνατότητες και είναι η ανώτατη ιεραρχία. Ένα τέτοιο παρόμοιο ρόλο χορηγού έχει πλέον η εκκλησιαστική ηγεσία προς το Άγιο Όρος».
.
Θα μπορούσατε να μας αναφέρετε κάποια παραδείγματα που αποδεικνύουν αυτό που λέτε;
«Π.χ τέλη 15ου αιώνα, στη Μονή Διονυσίου, ο Πατριάρχης Νήφων ο δεύτερος ο οποίος έγινε και άγιος, 16ος αιώνας η θεαματική χορηγία του Μητροπολίτου Σερρών Γενναδίου που κτίζει την περίφημη Τράπεζα της Λαύρας και χρηματοδοτεί και την ιστόρησή της, διορθώνει πύργους, δωρίζει και άλλα πράγματα και το κατεξοχήν συμβολικό είναι η ίδρυση ενός καινούργιου μοναστηριού του μοναδικού μεταβυζαντινού μοναστηριού του Αγίου Όρους της Μονής Σταυρονικήτα. Ο Πατριάρχης Ιερεμίας ο πρώτος όταν φτιάχνει τη Μονή Σταυρονικήτα το 1542, τη φτιάχνει συνειδητά για να γίνει ένα νέο μεγάλο μοναστήρι κυρίαρχο όπως είναι τα υπόλοιπα του Αγίου Όρους».
.
Η ανάκαμψη στην οποία αναφερθήκατε κατά τον 16ο αιώνα, αφορά επίσης τα γράμματα και τις τέχνες;
«Τον 16ο αιώνα έχουμε και δημογραφικά μία ανάκαμψη του Όρους. Επίσης αυτήν την περίοδο το Άγιο Όρος είναι πλέον καταφύγιο λογίων, όπως ο περίφημος Άγιος Μάξιμος ο Γραικός οποίος έζησε για 14 χρόνια στο Άγιο Όρος και στη Μονή Βατοπεδίου πριν κληθεί στη Ρωσία να κάνει το μεγάλο έργο φωτισμού. Έναν από τους πιο σημαντικούς λόγιους της πρώιμης Τουρκοκρατίας τον μοναχό Παχώμιο Ρουσάνο, ο οποίος έζησε για πολλά χρόνια στη μονή Ιβήρων, ένας άλλος ο Θεοφάνης, ο οποίος έζησε στη Μονή Ιβήρων και η παρουσία τους συνδυάζεται και με βιβλιοπαραγωγή. Ο 16ος αιώνας για το Άγιο Όρος είναι μια περίοδος άνθησης της αντιγραφής χειρογράφων. Έχουμε πάρα πολλούς καλλιγράφους που αντιγράφουν όχι μόνο έργα πατέρων αλλά και έργα κοσμικών συγγραφέων».
.
Ποιες είναι οι προσδοκίες σας γι’ αυτό το Συνέδριο; Υπάρχουν τελικά πολλά πράγματα που ακόμη και σήμερα δεν γνωρίζουμε για το Άγιο Όρος;
«Κάποια πράγματα θέλουν μελέτη εις βάθος. Δεν έχουμε ψηλαφίσει τη βιβλιογραφική δραστηριότητα στο Άγιο Όρος. Δεν την έχουμε μελετήσει εις βάθος. Π.χ η εξέλιξη των ιδιοκτησιών στο Άγιο Όρος τον 15ο και 16ο αιώνα, ποιος είναι ο συγκεκριμένος ρόλος της νέας εκκλησιαστικής αριστοκρατίας, θέματα τέχνης που δεν τα ξέρουμε, τα εσωτερικά ζητήματα του Αγίου Όρους, από το κοινόβιο στην ιδιορρυθμία, το πώς λειτουργούν οι αρχές του Αγίου Όρους, η σχέση με Πατριαρχείο κ.λ.π.
Έχουμε πολλά ερωτήματα που πρέπει να λυθούν και απαιτούν επιστημονική μελέτη και έρευνα».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου