Συντήρηση - διατήρηση - αποκάλυψη
Οι εργασίες που έγιναν
στη Μονή Ξενοφώντα, στο Άγιον Όρος, με αφορμή το γιορτασμό των 1.000 χρόνων
της, όχι μόνο διαφύλαξαν πολύτιμα κειμήλια, αλλά αποκάλυψαν και παρέδωσαν στην
Αρχαιολογία μοναδικά έργα Βυζαντινής Τέχνης.
Εκείνοι που πριν λίγες
μέρες στάθηκαν μπροστά στις τηλεοράσεις τους, και σίγουρα ήταν πολλοί, είδαν,
άκουσαν, πληροφορήθηκαν ότι πριν χίλια χρόνια ιδρύθηκε στο Αγιον Όρος μία μονή,
που φέτος γιόρτασε τη χιλιετηρίδα της. Η Μονή Ξενοφώντος. Οι γιορτασμοί ήταν
"λαμπροί", τόσο λαμπροί που μάλλον έκρυψαν τη για τον κόσμο μοναστική
λιτότητα και κατάνυξη. Άλλωστε, πόσο κατανυκτική μπορεί να είναι η - για πρώτη
φορά - απευθείας μετάδοση δοξολογίας από το Αγιον Ορος. Η εκκλησιαστική και η
κοσμική εξουσία παραβρέθηκε καταφτάνοντας, τουλάχιστον όπως μας πληροφόρησαν οι
τηλεοπτικοί μας δέκτες, με ελικόπτερα, κότερα και θαλαμηγούς. Η υποδοχή, όπως
ταιριάζει σε τέτοιες περιπτώσεις, με όλες τις απαραίτητες προσφωνήσεις και
τιμές, και η δημοσιογραφική κάλυψη η δέουσα των περιστάσεων.
Πόσοι, όμως, μπόρεσαν να
διακρίνουν, πίσω από τόση επισημότητα, ότι η εν λόγω μονή είναι η ίδια ένα
μνημείο, που φυλάσσει κειμήλια μνημειακού χαρακτήρα; Πόσοι έμαθαν ότι η
προετοιμασία του γιορτασμού δεν ήταν υπόθεση λίγων ημερών ίσα ίσα για την
ετοιμασία της εκκλησίας και την εξασφάλιση της βρώσης, της πόσης και της
βραδινής κατάλυσης, αλλά υπόθεση που κράτησε δύο και πλέον χρόνια; Σε αυτό το διάστημα
το αγιορείτικο μοναστήρι φιλοξενούσε τους συντηρητές του υπουργείου Πολιτισμού
και τους αρχαιολόγους της 10ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων (ΕΒΑ), με την
επίβλεψη της Διεύθυνσης Συντήρησης Αρχαιοτήτων του ΥΠΠΟ για να φροντίσουν τις
τοιχογραφίες, τις εικόνες, τα χειρόγραφα, τα ξυλόγλυπτα και άλλα κειμήλια.
Παντού ήταν αποτυπωμένα τα σημάδια του χρόνου, των περιβαλλοντικών συνθηκών,
της χρήσης και των ανθρώπινων επεμβάσεων. Γι' αυτό το σκοπό στήθηκε εργαστήριο
στους χώρους της μονής, προκειμένου να διαπιστωθούν τα προβλήματα και να
αποκατασταθούν οι φθορές. Αυτή η ευαίσθητη και επίμονη εργασία σε αντικείμενα,
που φέρουν αιώνες ζωής, έκρυβε και εκπλήξεις: Σε επιζωγραφισμένες εικόνες κάτω
από στρώματα ζωγραφικής του 17ου ή του 18ου και 19ου αιώνα αποκαλύφθηκαν
αριστουργήματα της Κομνήνειας και της Παλαιολόγειας περιόδου, του 12ου και του
14ου αι., άγνωστα μέχρι πριν λίγο καιρό στην επιστήμη της Αρχαιολογίας.
Δείγματα της Βυζαντινής Τέχνης που περιμένουν την ιστορική, καλλιτεχνική και
τεχνολογική τους αποτίμηση.
Οι συντηρητές κατέγραψαν
την κατάσταση διατήρησης, τις φθορές, τις αλλοιώσεις, τις νεότερες επεμβάσεις,
πραγματοποίησαν ακτινογραφήσεις των εικόνων, τεκμηρίωσαν τη μεθοδολογία των
επεμβάσεων και στις περιπτώσεις που διαπίστωσαν άρτια διατήρηση του αρχικού
παλαιότερου στρώματος, συνεκτιμώντας τη σπανιότητα και την ποιότητα της
καλυμμένης ζωγραφικής, προχώρησαν στην αποκάλυψη. Τα αποτελέσματα κρίθηκαν
εντυπωσιακά.
Μοναδικά δείγματα Βυζαντινής Τέχνης
Στις δύο δεσποτικές
εικόνες, της Ένθρονης Παναγίας και του Ένθρονου Παντοκράτορα, κάτω από
δυτικότροπη ζωγραφική που αφαιρέθηκε, αποκαλύφθηκε το αρχικό στρώμα.
Δύο στρώματα
επιζωγραφίσεων αφαιρέθηκαν από την εικόνα της Παναγίας Βρεφοκρατούσας για να
έρθει στο φως ένα έργο που σώζεται σχεδόν ακέραιο. Στον καλαίσθητο τόμο που
εκδόθηκε για τα κειμήλια της μονής ο προϊστάμενος της Διεύθυνσης Συντήρησης,
Νίκος Μίνως, παρουσιάζοντας αναλυτικά τις εργασίες συντήρησης, σημειώνει
σχετικά: "Το γεγονός μαρτυρεί την άρτια γνώση του άγνωστου
καλλιτέχνη στην επιλογή των υλικών του και την ευχέρειά του στην εφαρμογή των
τεχνικών κατασκευής". Γι' αυτή την εικόνα καθώς και τη
σύγχρονή της, τη Μεταμόρφωση, διαπιστώνεται: "Και τα δύο έργα αποτελούν
αντικείμενο ειδικής μελέτης σε ό,τι αφορά τα υλικά κατασκευής τους και
συμπεριλαμβάνονται μαζί με άλλες εικόνες της μονής σε ερευνητικό πρόγραμμα, που
ήδη έχει αρχίσει σε συνεργασία με τη Διεύθυνση Συντήρησης και το ΕΚΕΦΕ
"Δημόκριτος".
Οι εργασίες καθαρισμού
στην εικόνα της Παναγίας Κεχαριτωμένης αποκάλυψαν ένα μοναδικό έργο Βυζαντινής
Τέχνης, η αισθητική του οποίου ήταν αλλοιωμένη εξαιτίας μεταγενέστερων
επεμβάσεων. Ωστόσο κάποια σημεία επιζωγραφίσεων δεν αφαιρέθηκαν (όπως στα
ενδύματα), αφού διαπιστώθηκαν φθορές στο αρχικό στρώμα και απαιτείται περαιτέρω
έρευνα πριν την οποιαδήποτε επέμβαση.
Ενα ιδιαίτερο κομμάτι των
εργασιών αποτέλεσαν οι δύο ψηφιδωτές εικόνες του Αγ. Γεωργίου και του Αγ.
Δημητρίου, χρονολογημένες στα τέλη του 11ου ή στο 12ο αι. Είναι αυτές που
παρουσιάστηκαν και στην Εκθεση των Θησαυρών του Αγίου Ορους και για τις οποίες
ο προϊστάμενος της 10ης ΕΒΑ, Γιάννης Ταβλάκης,γράφει: "Μπορούμε να θεωρήσουμε τις ψηφιδωτές εικόνες της Μονής
Ξενοφώντος αυτοκρατορικά έργα της Κωνσταντινούπολης του τέλους του 11ου αι.,
και μάλιστα ειδικού εργαστηρίου, που ήταν σε θέση να συνθέσει έργα τέτοιων
διαστάσεων. Δεύτερον, το υψηλό κόστος κατασκευής τους μόνον οι άνθρωποι του
αυτοκράτορα μπορούσαν να καταβάλουν. Τρίτον, η παραγγελία τέτοιων σημαντικών
έργων πρέπει να έγινε για ειδική περίπτωση". Στα εργαστήρια
του "Δημόκριτου" αναλύθηκε η σύσταση των ψηφίδων και στο Ινστιτούτο
Μεσογειακών Δασικών Οικοσυστημάτων βρέθηκε η προέλευση των ξύλων των εικόνων.
Δρύινα τα ξύλα και στο σχετικό άρθρο για τις εργασίες συντήρησης γράφεται ότι
"το ξύλο της δρυός υπήρξε ανέκαθεν πρώτο στις προτιμήσεις των καλλιτεχνών
λόγω της ανθεκτικότητάς του στο χρόνο". Παράλληλα, οι συντηρητές
διαπίστωναν τα προβλήματα στην κατάσταση διατήρησης. Απώλειες και αποκολλήσεις
ψηφίδων, κακότεχνες ζωγραφικές συμπληρώσεις και απομιμήσεις ψηφίδων,
αλλεπάλληλα στρώματα βερνικιών, σκόνης και αιθάλης. Οι επεμβάσεις αποτέλεσαν το
αντικείμενο ειδικής μελέτης που εγκρίθηκε από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο.
Οι εργασίες της αφαίρεσης των νεότερων προσθηκών, της μερικής συμπλήρωσης, όπου
κρίθηκε αναγκαίο, καθαρισμού και αισθητικής αποκατάστασης, έγιναν με τέτοιο
τρόπο ώστε να μην προσβληθεί ούτε στο ελάχιστο η ιστορική ακεραιότητα των
εικόνων και βέβαια διήρκεσαν πολλούς μήνες.
Ένα εικονοφυλάκιο - μουσείο
Όταν στη Μονή Ξενοφώντος
πραγματοποιούνταν πριν λίγες μέρες οι εκδηλώσεις για το γιορτασμό της
Χιλιετηρίδας ελάχιστα αναφέρθηκε το εικονοφυλάκιο - μουσείο του μοναστηριού, αν
και εγκαινιάστηκε εκείνες ακριβώς τις ώρες. Τα παλιά κελάρια μετατράπηκαν σε
έναν μικρό και καλά οργανωμένο χώρο, που πληρεί τις προϋποθέσεις έκθεσης και
προστασίας των αντικειμένων, βάσει μουσειολογικής μελέτης που συνέταξε ο
μουσειολόγος - εθνολόγος Στέλιος Παπαδόπουλος. Κανείς όμως δεν έμαθε ότι για
πρώτη φορά στο Αγιον Ορος σχεδιάστηκε η διαμόρφωση ενός εικονοφυλακίου, που
αξιοποιεί ό,τι καταλληλότερο παρέχει η σύγχρονη τεχνογνωσία για την ασφαλή έκθεση
και φύλαξη. Εκεί, πλέον, στεγάζονται και εκτίθενται περίπου είκοσι εικόνες που
συντηρήθηκαν, ανάμεσά τους και αυτές που προαναφέρθηκαν και ακόμα αντικείμενα
μικροτεχνίας, ξυλόγλυπτα, χειρόγραφα κ.ά. Διότι δε φτάνει να συντηρούνται τα
αντικείμενα. Χρειάζεται να εξασφαλίζονται κι εκείνες οι συνθήκες που θα
επιβραδύνουν τη διαδικασία της φθοράς τους στο χρόνο, όσο αυτό είναι δυνατόν.
Εργασίες καθαρισμού από
την αιθάλη και τους ρύπους που προκαλεί η χρήση των κεριών, αφαίρεσης
επιζωγραφίσεων και αισθητικής αποκατάστασης έγιναν, επίσης, στις τοιχογραφίες
του Παλαιού Καθολικού, στο παρεκκλήσι του Αγ. Δημητρίου, που είχαν
επανειλημμένα "ανακαινιστεί" στη βάση διαφόρων αισθητικών αντιλήψεων.
Στη δεκαετία του 1980 στη διάρκεια εργασιών συντήρησης στο παρεκκλήσι
αποκαλύφθηκε ζωγραφική των αρχών του 14ου αι., ενώ στην τράπεζα έγιναν
στερεώσεις της ζωγραφικής επιφάνειας του 15ου αι. Τα τελευταία δύο χρόνια
ολοκληρώθηκε καθαρισμός στην τράπεζα και η αισθητική αποκατάσταση. Στο Παλαιό
Καθολικό η αφαίρεση μεγάλης έκτασης επιζωγραφίσεων 18ου και 19ου αιώνα
αποκάλυψε σε καλή κατάσταση διατήρησης τοιχογραφίες του 16ου και 17ου αιώνα.
Εκεί βρέθηκε, δε, και η υπογραφή "Χειρ Αντωνίου" στην κόγχη του Ιερού
όπου εικονίζεται η Παναγία.
Πρέπει να σημειωθεί ότι
είναι ίσως από τις ελάχιστες περιπτώσεις που υπήρξε οργανωμένη παρουσία του
υπουργείου Πολιτισμού σε αγιορείτικο μοναστήρι, με έργο ανασκαφικό, συντήρησης
και αναστήλωσης και δίχως τριβές. Αφορμή εδώ ήταν ο γιορτασμός της
Χιλιετηρίδας. Μήπως όμως αυτή η παρουσία μπορεί να επαναληφθεί και σε άλλους
χώρους της Αθωνικής Πολιτείας με ανάλογες ανάγκες;
Κείμενο της Δήμητρας ΜΥΡΙΛΛΑ
Κυριακή 8 Νοέμβρη 1998
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου