2406 - Το λιτό σύμβολο της Αθωνικής Πολιτείας

της Χαράς Τζαναβάρα

…ΤΑ ΘΕΜΕΛΙΑ ΜΟΥ στα βουνά
και τα βουνά σηκώνουν οι λαοί στον ώμο τους
και πάνω τους η μνήμη καίει
άκαυτη βάτος.
Μνήμη του λαού μου σε λένε Πίνδο και σε λένε Αθω…
(«Αξιον Εστί», Οδ. Ελύτης)

Αποτελεί το αδιαμφισβήτητο κέντρο της μοναστικής πολιτείας του Αγίου Ορους, αλλά και το σύμβολο μιας κοινωνίας που στέκει φάρος για περισσότερα από 1.100 χρόνια. Είναι το Πρωτάτο, η έδρα της ιδιότυπης «Βουλής» των μοναχών και ο ομώνυμος ναός που διαπραγματεύεται με το τοπίο. Μια Κιβωτός σε ορθογώνιο σχήμα, που δεσπόζει μέσα στη μοναδική ηρεμία της φύσης και της Ιστορίας στο «Περιβόλι της Παναγιάς».

Κάθε άλλο παρά τυχαία, βρίσκεται στο κέντρο της Αθωνικής χερσονήσου, σε μια τοποθεσία σε υψόμετρο 350 μέτρων από την επιφάνεια της θάλασσας που ονομάζεται Μεγάλη Μέση ή Μεγάλη Σύναξη των Καρυών. Εδώ συγκεντρώνονται όλοι οι μοναχοί τρεις φορές τον χρόνο: το Πάσχα, τα Χριστούγεννα και στις 15 Αυγούστου. Εκτός από τον ναό που είναι αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου, προσδιορίζει έναν υποδειγματικό οικισμό, στον οποίο πρυτανεύει η τάξη και η γαλήνη των κανόνων του μοναχικού βίου.

Η ίδρυσή του ανάγεται στα τέλη του 8ου ή τις αρχές του 9ου αιώνα από μοναχούς που ασκήτευαν διασκορπισμένοι στην ερημιά του Αθω και σχεδόν συμπίπτει χρονικά με την παραχώρηση των πρώτων προνομίων από τον αυτοκράτορα Βασίλειο Α’. Η παλαιότερη αναφορά χρονολογείται στα 908 και αφορά τον μοναχό Ανδρέα, τον Πρώτο του Αθω που εδρεύει στις Καρυές και περιβάλλεται από αντιπροσωπευτικό σώμα μοναχών.

Το αρχικό κτίσμα ήταν μικρό και το 964 έδωσε τη θέση του σε ένα μεγαλύτερο αλλά πάντα λιτό κτίσμα, από τον στρατηγό Λέοντα Φωκά, αδελφό του αυτοκράτορα Νικηφόρου Φωκά. Ηταν μια ξυλόγλυπτη βασιλική, με μονοκλινείς στέγες και χωρίς τρούλο, με ένα σχήμα που προκαλούσε έκπληξη για την ευρηματικότητά του.

Διέθετε τέμπλο κατασκευασμένο από λευκό μάρμαρο και επάλληλες σειρές παραθύρων που επέτρεπαν στο φυσικό φως να φτάνει ώς το εσωτερικό του ναού. Εχει ενδιαφέρον ότι προηγήθηκε η εξυγίανση του υπεδάφους και είναι πιθανόν να υπάρχει ένα αποστραγγιστικό κανάλι σε μεγάλο βάθος κάτω από τον ναό.

Στους αιώνες που διάβηκαν το Πρωτάτο γνώρισε πολλές επεμβάσεις, με πιο σημαντική αυτή που έγινε στα τέλη του 13ου αιώνα ύστερα από μια μεγάλη πυρκαγιά. Η πιο σημαντική ξεκίνησε το 1935, μετά τους σεισμούς στην Ιερισσό, με ευθύνη του καθηγητή της Αρχιτεκτονικής Σχολής του Πολυτεχνείου Α. Ορλάνδου. Την περίοδο 1954-55 καθαιρέθηκαν οι νεότερες προσθήκες και δόθηκε βάρος στη στατική επάρκεια του ναού. Προβλήθηκαν τα βυζαντινά του στοιχεία και προστέθηκαν νέα, πάντα στο ίδιο ύφος. 

Το Πρωτάτο έχει το προνόμιο να φιλοξενεί συνεχώς από τον 9ο αιώνα την εφέστια εικόνα του Αγίου Ορους. Πρόκειται για τη φορητή εικόνα της Θεοτόκου, που είναι γνωστή σε όλη τη χριστιανοσύνη με την επωνυμία «Αξιον Εστί». Εδώ φυλάσσεται και ο «Τράγος», το πρώτο τυπικό του Αγίου Ορους, της εποχής του αυτοκράτορα Ιωάννη Τσιμισκή, που είναι γραμμένο πάνω σε δέρμα τράγου.

Συνδέθηκε ωστόσο με τις μοναδικές τοιχογραφίες του Μανουήλ Πανσέληνου, με εικόνες από τη ζωή του Χριστού, ορισμένες από τις οποίες δυστυχώς έχουν υποστεί μεγάλες φθορές. Δείγμα των εκφραστικών του μέσων και του ταλέντου θεωρείται η τοιχογραφία του Χριστού «εν εταίρα μορφή», που συνδυάζει τη θρησκευτική αύρα με την αρχαιοπρέπεια.

Γεννημένος στη Θεσσαλονίκη, μεταξύ του 13ου και του 14ου αιώνα, θεωρείται ο θεμελιωτής της περίφημης «μακεδονικής σχολής» της αγιογραφίας και χαρακτηρίζεται εφάμιλλος του Ραφαήλ και του Τζιότο.

Η τελευταία αναστηλωτική προσπάθεια ξεκίνησε το 2000 και προχωρά σε πολλά μέτωπα. Τα τελευταία χρόνια οι ρυθμοί των έργων έχουν μειωθεί και το μνημείο κινδυνεύει σοβαρά από το βάρος σκαλωσιών βάρους 140 τόνων που χρησιμοποιούνται για τη συντήρηση των τοιχογραφιών.

Οι μοναχοί αλλά και ξένοι ειδικοί εντόπισαν την απειλή και πέτυχαν να ξεκινήσει η σταδιακή απομάκρυνσή τους καθώς και η αντικατάστασή τους από ελαφρύτερες σκαλωσιές, που είναι και πιο κατάλληλες για τη συντήρηση των τοιχογραφιών και την εύρυθμη λειτουργία του ναού.

Μνημείο

Τα έργα συντήρησης στα μνημεία του Αγίου Ορους, με νόμο του 1997 του υπουργείου Πολιτισμού, θεωρούνται πρότυπα, όπως και αυτά που εκτελούνται στην Ακρόπολη των Αθηνών. Η πρώτη εντολή είχε δοθεί το 1880, επί πρωθυπουργίας Χ. Τρικούπη, οπότε έγινε η καταγραφή 6.618 χειρογράφων στη βιβλιοθήκη του Πρωτάτου.

Η απειλή

Οι διερευνητικές τομές που έγιναν στα τέλη της δεκαετίας του ’90 έδειξαν αυτό που γνώριζαν οι πρώτοι μοναχοί. Ο υδροφόρος ορίζοντας βρίσκεται σε μικρό βάθος και επηρεάζουν σε σημαντικό βαθμό τη στατική του ναού.

http://www.efsyn.gr