Αγιορείτης
Άγιος
Μνήμη
2 Μαρτίου
Α. Γέννηση - ανατροφή
Ο σύγχρονος αυτός άγιος γεννήθηκε το 1786 στο μικρό
χωριουδάκι Καλύβια του τότε δήμου Πολυκτορίων της νήσου Ιθάκης, απέναντι από το
Σταυρό. Ο πατέρας του ονομαζόταν Άγγελος Πατρίκιος και ήταν ντόπιος, ενώ η
μητέρα του, Αγνή, καταγόταν από την Πρέβεζα. Οι γονείς του ήταν πιστοί
χριστιανοί (ορθόδοξοι). Πρόλαβαν και απέκτησαν τον μικρό Ιωάννη πριν ο
πλοίαρχος πατέρας του ξαναπαντρευτεί επειδή σύντομα έχασε την σύζυγο του Αγνή.
Ο μικρός Ιωάννης όμως δέχτηκε, αντί για αγάπη, το μίσος και
τις επιβουλές της μητρυιάς του. Το παιδί αυτό όμως είχε σπουδαία χαρίσματα και
αγάπη στην εκκλησία, ήδη από την μικρή του ηλικία. Με πολλή αγάπη και δυνατή
πίστη στο Χριστό, δεν έλειπε ποτέ από την εκκλησία, νήστευε, προσευχόταν
συνεχώς και σκορπούσε αγάπη και καλοσύνη στους ανθρώπους. Με πολύ ζήλο
μελετούσε θρησκευτικά βιβλία και κυρίως το ιερό Ευαγγέλιο.
Αυτό σκλήρυνε ακόμη περισσότερο την αφιλόστοργη μητρυιά.
Έτσι έπεισε τον πατέρα του να παρατήσει την εκπαίδευσή του (που τάχα την
παραμελούσε) και να εργαστεί σε ξένο καράβι. Όμως και εκεί ο μικρός Ιωάννης δεν
παραμελούσε την πνευματική του ζωή. Σύντομα όμως το παιδικό του μαρτύριο
τελείωσε (όταν έγινε δεκαεπτά ετών).
Β. Στην Ι. Μ. Βατοπεδίου
Κάποτε (το 1803) το καράβι του αγκυροβόλησε στο λιμάνι της
Ι. Μ. Βατοπεδίου του Αγίου Όρους και το μικρό ναυτόπουλο (ο Ιωάννης) βρήκε την
ευκαιρία να πάει να προσκυνήσει. Οι μελέτες του σε βίους Αγίων και η πνευματική
του ενασχόληση ήταν αρκετά, για να μπορεί να κατανοήσει την ζωή στο μοναστήρι.
Σαγηνεύτηκε μόλις μπήκε στην Ιερά Μονή και μετά τις παρακλήσεις του προς τον
ηγούμενο αυτός κάμφθηκε, παρά το μικρό της ηλικίας του. Το τελευταίο εμπόδιο,
τον καπετάνιο, νίκησε με την μεγάλη του αποφασιστικότητα, τα επιχειρήματα του
αλλά και την Θεία Βοήθεια.
Αυτή του η απόφαση στεναχώρησε πολύ τον φυσικό του πατέρα,
αντίθετα με την χαιρέκακη μητρυιά του που χάρηκε, επειδή απαλλάχθηκε απ' αυτόν.
Η εμπειρία του δοκίμου Ιωάννη στα μακρινά ταξίδια αποδείχθηκε ισχυρή βάση για
την αρχή της καλογερικής ζωής, μαζί με την αγαθότητα της φύσης του.
Σύντομα φάνηκε η καρποφορία του αγώνα του και προβιβάστηκε
σε μικρόσχημο μοναχό, με το νέο όνομα Ιωακείμ. Στα διάφορα διακονήματα, από τα
πιο μικρά έως τα πιο μεγάλα, ξεδίπλωνε την προσωπικότητά του. Τότε πήρε και το
μεγάλο σχήμα και ανέλαβε σύμβουλος στα πιο υπεύθυνα και επίσημα ζητήματα
διοίκησης της Ιεράς Μονής. Πρέπει να υπενθυμίσουμε εδώ ότι τα χρόνια αυτά η
Αθωνιάδα Σχολή, μέσα στα όρια αυτής της Μονής, βρισκόταν σε μεγάλη άνθηση και
οπωσδήποτε πήρε πολλά και ο Ιωακείμ.
Γ. Στήριγμα του λαού
Ο οικονόμος της Ι. Μ. Βατοπεδίου, ασκητικός και φιλόπονος
Ιωακείμ, φεύγει με ευλογία από την Ι. Μονή και γίνεται εργάτης για στήριγμα και
κατάρτιση του πονεμένου και καταπιεσμένου λαού στα χρόνια της επανάστασης του
1821. Έρχεται στην Πελοπόννησο. Κύριο μέλημα του ήταν ο άμαχος πληθυσμός, που
περιφερόταν συχνά διωγμένος χωρίς τροφή και σκεπάσματα, κυρίως όμως χωρίς
ηθικό.
Από εκεί φυγαδεύει στα Επτάνησα πολλούς γέρους και
γυναικόπαιδα μαζί με τον παπα-Γιάννη Μακρή από την Πύλαρο της Κεφαλονιάς. Έτσι
έσωσε πολλές οικογένειες από βέβαιο αφανισμό. Τα Επτάνησα τότε τα κατείχαν οι
Άγγλοι, ύπουλοι εχθροί της Ορθοδοξίας, της καθ' ημάς Ανατολής, του Ελληνισμού
και του λαού, σε αντίθεση με τους Οθωμανούς Τούρκους που είχαν φανερή από
χρόνια πολιτική. Βεβαίως δεν παρέλειπε να αναπτερώνει το εκκλησιαστικό φρόνημα
του λάου που συχνά κινδύνευε και από τα τάματα των Τούρκων με αντάλλαγμα τον
εξισλαμισμό.
Δ. Επιστροφή στην ησυχία
Όταν κόπασε στον Μωριά και την Ρούμελη η λαίλαπα του
πολέμου, ο όσιος Ιωακείμ, ο επονομαζόμενος πλέον Παπουλάκης, αποσύρθηκε στην
ποθητή του ησυχία. Δεν γύρισε όμως στον Άθωνα, αλλά προτίμησε τα ησυχαστικά
μέρη της γενέτειράς του Ιθάκης.
Έτσι έγινε, με θεία έμπνευση, όργανο διπλής αγάπης: και προς
τον Θεό, αλλά και προς τον άνθρωπο. Έμεινε στο δάσος «Αφεντικός Λόγγος» με
αυστηρή άσκηση, μισόγυμνος, με νηστεία και αδιάλειπτη προσευχή. Εκεί ο όσιος
ανέβηκε στην βαθμίδα του θείου φωτισμού. Η Θεία Χάρη του έγινε πλέον ενδημική
(δηλαδή μόνιμη) κατάσταση.
Εκεί για σαράντα περίπου χρόνια, πηγαίνοντας ακούραστος σε
κάθε χωριό και κάθε σπίτι του νησιού, διδάσκει με το υπόδειγμά του και το λόγο
του την ορθόδοξη πίστη, βοηθά τους απόρους και τους φτωχούς, κτίζει
εκκλησίες, κάνει ενέργειες πέρα από τα καθιερωμένα και φυσικά δείχνει πολλά
σημάδια θεϊκής χάρης. Ιδιαίτερα της παντοειδούς αγάπης, της προορατικότητας και
ιαματικότητας.
Ε. Νέα δράση του Οσίου
Μέσα στο φαράγγι Γούβες, που βρισκόταν με την πολύ αυστηρή
άσκησή του, άρχισε να γίνεται γνωστός στους γύρω κατοίκους. Γι' αυτό και στις
καρδιές και συνειδήσεις των ντόπιων ανέκαθεν ο καλόγερος Ιωακείμ ήταν ο
«Παπουλάκης», ο άγιός τους ...
Ο «Παπουλάκης» έγινε σιγά-σιγά το κύριο ενδιαφέρον του λαού
της Ιθάκης. Εκεί παρηγορούσε τους θλιμμένους, στήριζε τους αδυνάτους και
ασθενείς, παρακινούσε στην ευσέβεια και στα χρηστά ήθη, τα οποία η ξενοκρατία
στα Επτάνησα είχε παραγκωνίσει. Τα χρήματα που του έδινε ο λαός, αμέσως τα
«επένδυε» στο χρηματιστήριο που λέγεται «προσφορά στους φτωχούς». Επιπλέον, με
τη θεία διορατικότητά του, προλάμβανε επιβολές, φόνους, αντεκδικήσεις.
Με την ταπείνωση και την βαθιά πίστη που είχε αποκτήσει, το
Άγιο Πνεύμα μέσα από αυτόν έλυνε στειρώσεις, πρόλεγε τα μέλλοντα και ποιούσε
πολλά θαυμαστά, με αποτέλεσμα σε λίγα χρόνια η πνευματική μεταβολή του λαού της
Ιθάκης να γίνει αισθητή. Γι' αυτό και ο αρχηγός του κακού, μέσω φθονερών
ανθρώπων, διέδωσε την κακοήθεια ότι ο Όσιος προφήτεψε μεγάλο σεισμό, ώστε να
ανησυχήσει ο Άγγλος κυβερνήτης του τόπου. Ο γέροντας τότε κλήθηκε σε απολογία
απ' αυτόν αλλά, παρ' όλες τις εξηγήσεις του οσίου, ο υπερήφανος Άγγλος
κατηγόρησε και τον γέροντα αλλά και τον μοναχισμό (του) και κινήθηκε να σηκωθεί
για να κακοποιήσει με οργή τον όσιο. Τότε ξαφνικά η πολυθρόνα του κυβερνήτη
συντρίφτηκε και έπεσε αναίσθητος!!! Όταν αργότερα συνήλθε, έπεσε ο υπερόπτης
στα πόδια του γέροντα και του έδωσε την άδεια να συνεχίσει απερίσπαστος το έργο
του...
Αργότερα ο όσιος έμεινε σε κελί, στον Άγιο Νικόλαο Μαυρωνά
και μετά σε ένα μικρό σπίτι, που του παραχωρήθηκε στη Ράχη Κιονίου (Β. Α. της
νήσου). Τότε ο Παπουλάκης παρακίνησε τους κατοίκους και έκτισαν δικό τους ναό
και αυτός ανέλαβε την επιστασία του. Ο ναός ήλθε σε πέρας και αφιερώθηκε στον
Ευαγγελισμό της Θεοτόκου. Γυρνούσε βέβαια από τόπο σε τόπο και έκτιζε ναούς,
μικρούς ή μεγάλους.
Στην κοινότητα του Σταυρού (Β. του νησιού) υπήρχε ναΐδριο
ερειπωμένο, η Αγία Βαρβάρα, με μία χαρουπιά φυτρωμένη στο Ιερό του. Ο Άγιος την
ξερίζωσε και επανίδρυσε τον ναό μαζί με την πρόθυμη συμμετοχή του φτωχού λαού.
Όταν αυτός αποδείχτηκε ανεπαρκής, γύρω του έκτισε μεγαλύτερο και όταν
αποπερατώθηκε, γκρέμισε τον μικρό. Αργότερα γύρω από τον μεγάλο ναό, με την
εύνοια της Αγίας Βαρβάρας έκτισε κελιά για μοναχούς που έγιναν και ξενώνας
προσκυνητών. Την ίδια περίοδο στην κοινότητα Ανωγής (πάνω στο βουνό), ενέσκηψε
ισχυρή επιδημία πανώλης και ο όσιος έγινε «άμισθος ιατρός».
Τότε ο Άγιος παρακίνησε τους Ανωγήτες και έκτισαν ναό του
Αγίου Αθανασίου. Προσευχήθηκαν όλοι μαζί στον Άγιο και κόπασε η επιδημία. Ο
βίος και η πολιτεία του αγίου επεκτάθηκε και στην πολιτική του στρατηγική για
την ένωση της Ιθάκης (και της Επτανήσου) με την ελεύθερη από Τούρκους χώρα,
αφού η τακτική της «πολιτισμένης αλεπούς» (Αγγλίας) ήταν πολλές φορές
σκληρότερη συνολικά στη ζωή και επικίνδυνη για πλήρη αλλοίωση της πνευματικής
υπόστασης των χριστιανών. Σε όσους λιποψυχούσαν έδινε θάρρος και προφήτεψε πως
η ένωση θα γίνει χωρίς πόλεμο, γιατί η Αγγλία θα φύγει, όπως και έγινε.
Στ. Παράτολμες ενέργειες
α) Όταν μόναζε στον Άθωνα και είχε βρεθεί για υπηρεσία στον
έξω κόσμο, συνάντησε οικογενειάρχη άνθρωπο σε άθλια κατάσταση. Η αιτία της
δυστυχίας του ήταν πως υπηρετούσε κάποιο γιατρό ως δούλος, γιατί του όφειλε
χρήματα για τη θεραπεία της γυναίκας του, που όμως δεν διέθετε. Τότε ο
καλόγερος άφησε τις δικές του υποθέσεις και τον αντικατέστησε.
Ο γιατρός που δέχτηκε την αλλαγή, του έδωσε καινούργια
παπούτσια και ρούχα για λόγους αξιοπρεπούς εμφάνισης. Όμως παπούτσια και ρούχα
έμεναν μόνο για μια μέρα, αφού μοναχός Ιωακείμ τα μοίραζε στους μη έχοντες
... Ο γιατρός βλέποντας όλα αυτά μαζί με την ασκητική και πνευματική ζωή του,
δεν άντεξε να τον υπηρετεί άγιος άνθρωπος και τον .. απέλυσε ...
β) Ενώ η «παλαιά Ελλάδα απελευθερωνόταν από τον τούρκικο
ζυγό, τα Επτάνησα είχαν ακόμη τον αγγλικό. Ο Παπουλάκης πότε διέγειρε το ζήλο
των πατριωτών, πότε τους έδινε θάρρος όταν λιποψυχούσαν και πότε προορατικά
τους έλεγε πως θα απελευθερωθούν αναίμακτα. Για τις πολυποίκιλες αυτές δράσεις
του όμως δέχτηκε μερικές φορές τις απειλές και κοροϊδίες των αμελών. Δέχτηκε
την σκληρότητα, το φτύσιμο, το πετροβολητό χωρίς παράπονο και μνησικακία. Είχε
τεράστια υπομονή γιατί ήξερε το ταξίδι για την θεία Ιθάκη ...
γ) Η Αικατερίνη Χ. Παΐζη (Λιανού) και ο Λ. Βεντούρας
από το Βαθύ Ιθάκης αφηγήθηκαν ότι
κατά το έτος 1848 μεγάλη πείνα μάστιζε την Ιθάκη και ειδικά τους έξω δήμους του νησιού. Άλεθαν ό,τι έβρισκαν:
όσπρια, καρπούς, αγριοκούκια
και ό,τι άλλο φαινόταν κατάλληλο για να ανακουφίσει την πείνα τους. Τότε
άραξε, χωρίς να αναμένεται, στην Ιθάκη ένα
σκάφος από το Γαλαξείδι με φορτίο αραβοσίτου. Σε τέτοιες περιπτώσεις οι
μαυραγορίτες έκαναν χρυσές «δουλειές» άγριας εκμετάλλευσης.
Ο Παπουλάκης
προθυμοποιήθηκε να το πληρώσει όλο
αυτός για να το μοιράσει στο λαό. Η εκτός κοινής λογικής πράξη αυτή του αγίου Γέροντα δεν είχε άλλο σκοπό, παρά να εμποδίσει
την ορμή των εμπόρων να εκμεταλλευτούν άγρια το λαό και ειδικά τα φτωχότερα στρώματα του. Τότε ειδοποίησε τον
κόσμο να φέρνει ο καθένας το σκεύος του για να του μοιράζει αραβόσιτο,
πράγμα που κράτησε περίπου μια βδομάδα!!!
Μόλις τελείωσε η
διανομή, ο Καπετάνιος ζήτησε τα χρήματά
του, αλλά ό Παπουλάκης δυστυχώς δεν τα είχε ακόμη συγκεντρώσει από τους ... πλούσιους. Τον
κατάγγειλε στην αγγλική αστυνομία, η οποία
τον επέπληξε αυστηρά, θεωρώντας την ενέργειά του αυτή σαν απάτη. Με ύψος αποφασιστικότητας και βάθος ταπείνωσης, ο Γέροντας, ζήτησε «μικρή προθεσμία», η οποία του
δόθηκε. Έστειλε επιστολές σε
διάφορους φίλους του και σαν αγιορείτης που ήταν αποτάθηκε και στη μονή της μετάνοιάς του και στους
άλλους αγιορείτες ηγουμένους, για να τον βοηθήσουν. Συγκέντρωσε σύντομα όλο το
ποσό και απέδειξε την πατρική του φροντίδα και πρόνοια στην κατάλληλη στιγμή
που επιβαλλόταν η προστασία του φτωχού λαού.
Ζ΄. Και άλλα σημεία αγιότητας
Πέρα από την όλη του ζωή πολλά συγκεκριμένα σημεία αγιότητας
έχουν καταγραφεί. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε:
1. Ο Διονύσιος Παξινός από τον Σταυρό, ανέφερε ότι ο
Παπουλάκης θεράπευσε μία κυρία με το παιδί της. Η μητέρα έπασχε από οφθαλμία
πυορροϊκή και το παιδί από εκλαμπτικούς σπασμούς. Τους θεράπευσε και τους δύο
με την προσευχή του αφού τους σταύρωσε με την ράβδο του, τους αποκάλυψε ο
«άμισθος ιατρός» και την συνομιλία που είχαν κρυφά σε μακρινό και απόμερο τόπο
για την αμοιβή που θα του προσέφεραν.
2. Αφηγήθηκε ο κ. Δ. Ζαβερδίνος από το Σταυρό πως ο χωριανός
του καπετάν Λάμπρος Ραυτόπουλος, πήγε κάποτε με το πλοίο του (γολέτα) στην
Βενετία για ξυλεία της Αγίας Βαρβάρας, που κτιζόταν, αλλά δεν γύριζε. Μετά
τρεις μήνες όλοι πίστευαν ότι έγινε ναυάγιο. Ο Παπουλάκης, αφού προσευχήθηκε
τους είπε πως σε λίγες ημέρες φτάνει μαζί με την ξυλεία. Πράγματι η πρόρρηση
του γέροντα βγήκε αληθινή.
3. Η Αικατερίνη Χ. Παΐζη διηγήθηκε ακόμη, ότι στο Πέρα Χωριό
η οικογένεια Καχρίλα έταξε μόνη της κρυφά να δώσει 12 τάλληρα στην Αγία
Βαρβάρα. Μετά είπε ο άντρας στην γυναίκα: «θα δώσω μονό τα έξι τάλληρα, γιατί
οι καλόγεροι τα τρώνε». Όταν πήγαν λοιπόν να τα δώσουν στον όσιο (σε άλλο
σπίτι) τα άφησαν πάνω στο τραπέζι. Ο όσιος με ηρεμία τους είπε: «Είναι περιττό
παιδιά μου, εφόσον οι καλόγεροι τα τρώνε». Ο άντρας τότε θορυβήθηκε,
εξομολογήθηκε δημόσια το σφάλμα του, έδωσε άλλα έξι τάλληρα και συγχωρέθηκε.
4. Διηγήθηκε ο Ι. Δ. Ραυτόπουλος από το Κιόνι, ότι στις
7/2/1867 φιλοξενείτο ο όσιος στο Κιόνι, την νύκτα ξυπνάει έντρομος και ξυπνάει
τον οικοδεσπότη αναγγέλλοντάς του ότι έρχεται σκληρή δοκιμασία και μεγάλο κακό.
Άναψαν φωτιά, λιβάνισαν και προσευχήθηκαν. Τα ξημερώματα μεγάλος σεισμός έγινε
στην Ιθάκη και Κεφαλλονιά με πολλές ζημιές και καταστροφές.
Η. Η κοίμηση του αγίου
Την 1η Μαρτίου 1868, ο όσιος Παπουλάκης ησύχαζε στο σκληρό
στρώμα του στο σπίτι του φιλόχριστου Χ, Παΐζη (Λιανού) στο Βαθύ της
Ιθάκης. Προέλεγε ατάραχα και γαλήνια πως ετοιμάζεται για το αιώνιο ταξίδι του.
Τροφή δεν μπορούσε πια να δεχθεί. Κάλεσε για τελευταία φορά κοντά του τον
ενάρετο ιερομόναχο Αγάπιο, εξομολογήθηκε και μετά σιώπησε, προσδοκώντας να
παραδώσει το πνεύμα του στον Πλάστη του. Ήταν Παρασκευή.
Μετά τα μεσάνυχτα η υγεία του βάρυνε και στις πέντε το πρωί
του Σαββάτου 2/3/1868 κοιμήθηκε τον μακάριο ύπνο των δικαίων, Την κηδεία του,
με εντολή του μητροπολίτη, ανέλαβε ο ηγούμενος της Ι. Μ. Καθαρών. Επάνω του δεν
βρήκαν κανένα χρηματικό ποσόν. Η παντελής του φτώχεια επισφράγισε την τέλεια
ασκητική και αγαπητική ζωή του. Μόνο στο δεξί του χέρι βρήκαν ένα χαρτί με την
επιθυμία του να ταφεί πίσω από το ιερό του ναού της Αγίας Βαρβάρας, στον
Σταυρό. Σαφώς και εκπληρώθηκε η τελευταία του επιθυμία, με πάνδημη συμμετοχή
του λαού της Ιθάκης, αφού πρώτα ψάλθηκε η νεκρώσιμη ακολουθία στον Άγιο
Νικόλαο, στο Βαθύ. Η ακολουθία μέχρι τον Σταυρό, έγινε πεζή κάτω από
καταρρακτώδη βροχή. Μόνο το άγιο λείψανο δεν βράχηκε...
Μετά την κοίμηση του Αγίου αναφέρονται πάνω από 10 θαύματα
επίκλησης του οσίου. Π.χ. η κ. Αναστασία Λεκατσά από τα Καλύβια, θυμάται από
την ηλικία των 15 ετών, τον βοσκό Σπύρο Παΐζη που τις καλοκαιρινές νύχτες
κοιμόταν με το κοπάδι του στο βουνό. Αυτός έλεγε με δέος, ότι κάποια νύχτα
έβλεπε φως από το απέναντι βουνό της Βίγλας, να ανεβαίνει και να πηγαίνει στην
Αγία βάρβαρα και να χάνεται πίσω στον τάφο του Αγίου.
Θ. Η αναγνώριση της αγιότητας στα δίπτυχα
Η πνευματική γενέτειρα του Αγίου (Ι. Μ. Βατοπεδίου) ανέλαβε
να προβάλλει τον Άγιο στη συνείδηση του λαού. Έτσι το 1991 ο ηγούμενος της Ι.
Μονής αρχ. Εφραίμ και πατέρες της αδελφότητας πήγαν στην Ιθάκη και μαζί με τον
μητροπολίτη και την βοήθεια κατοίκων του νησιού εντόπισαν τον τάφο.
Η αναγνώριση της αγιότητας του Ιωακείμ του Βατοπεδινού
Παπουλάκη, δεν μπορεί να αμφισβητηθεί, διότι προέκυψε με την παραδοσιακή
διαδικασία. Πρώτα αναγνωρίστηκε από τα θεία χαρίσματα που του δόθηκαν και
σκόρπησε προς κάθε κατεύθυνση. Κατόπιν πέρασε στην συνείδηση του λαού
αυθόρμητα. Και κατόπιν οδηγήθηκε η διοίκηση να κάνει την επίσημη πράξη.
Έτσι στις 19-3-1998 με αρ. πρωτ. 323 της Πατριαρχικής και
Συνοδικής πράξης του Οικουμενικού Πατριαρχείου, μετά από εισήγηση τόσο της Ι.
Μ. Βατοπεδίου (ηγούμενος αρχ. Ευφραίμ), όσο και της Δ. Ι. Σ. της Εκκλησίας της
Ελλάδος (αρχιεπίσκοπος ο μακ. Σεραφείμ) θεσπίστηκε «... όπως από του νυν και
εις το εξης εις αιώνα τον άπαντα, Ιωακείμ ο Βατοπεδινός ο Παπουλάκης
συναριθμείται τοις οσίοις και αγίοις της Εκκλησίας ανδράσοιν, ετησίοις ιεροτελεστίες
και αγρυπνίαις τιμώμενος, και ύμνοις εγκωμίων γεραιρόμενος, τη μεν β' Μαρτίου,
εν ή μακαρίως προς τον Κύριος εξεδήμησεν, τη δε ι' / κγ' Μαΐου, επί τη
ανακομιδή των ιερών αυτού λειψάνων... ».
I. Βιβλιογραφία
1. Γέροντος Ιωσήφ, Ο Παπουλάκης, Άγιος Ιωακείμ ο
Βατοπαιδινός, ΨΥΧΩΦΕΛΗ ΒΑΤΟΠΑΙΔΙΝΑ 6, Β' έκδοση 1998, Ι. Μ Βατοπεδίου.
2. Κωνσταντίνου Π. Κανέλλου, Ο ΟΣΙΟΣ ΙΩΑΚΕΙΜ Ο ΙΘΑΚΗΣΙΟΣ
(1786-1868), ΙΘΑΚΗ 2000.
3. ΕΝΟΡΙΑΚΟΣ ΠΑΛΜΟΣ Ι. Ν. Κοιμήσεως Θεοτόκου Οβρυάς,
έτος 5ο, αρ. φ. 51, ΜΑΡΤΙΟΣ 2000.
8. Για τη διακήρυξη των αγίων, Πρωτοπρ. Κ. Ν. Παπαδόπουλος,
περιοδικό Σύναξη, τ. 102, Αγιότητα & Αγιοποιήσεις, ΑΠΡΙΛΙΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ
2007, σελ. 13-23.
Επιμέλεια - Παρουσίαση: Π. Μ.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου