13076 - Η βιβλιοθήκη της Ιεράς Μονής Βατοπαιδίου (ιστορία - φωτογραφίες)

Τα κωδικογραφικά και κτητορικά σημειώματα ορισμένων βατοπαιδινών χειρογράφων αποδεικνύουν την ύπαρξη βιβλιοθήκης στην Μονή από τις αρχές της ιστορίας της.  Ωστόσο οι πρώτες ενδείξεις για στοιχειώδη οργάνωση των τόμων προέρχονται από τον ΙΔ’ και ΙΕ’ αι., ενώ την πρώτη ιστορική μαρτυρία για την θέση της βιβλιοθήκης παρέχει το Προσκυνητάριο του  Ιωάννου Κομνηνού, ο οποίος το 1698 είδε στην Μονή δύο βιβλιοθήκες, μία επάνω από τον νάρθηκα του καθολικού και μία στο σκευοφυλάκιο. Στην δεύτερη φαίνεται ότι μεταφέρθηκαν τα περισσότερα βιβλία μετά το 1700, σύμφωνα με την μαρτυρία του Barskij ο οποίος το 1725-6 είδε εκεί περίπου 2000 τόμους. Νέα μετακίνηση πρέπει να έγινε στις
αρχές του ΙΘ’ αι., οπότε η βιβλιοθήκη στεγάσθηκε σε δύο δωμάτια δίπλα στο παρεκκλήσιο των  Αγίων  Αποστόλων. Το 1867 η βιβλιοθήκη μεταφέρθηκε στον πύργο της Παναγίας, όπου βρίσκεται μέχρι σήμερα μαζί με το αρχείο της Μονής και την συλλογή χειρογράφων της Σκήτης του  Αγίου Δημητρίου.  Εκτός του πύργου παραμένουν μόνον μερικά πολύτιμα χειρόγραφα, που φυλάσσονται ακόμη στο σκευοφυλάκιο, και όλα τα νεώτερα έντυπα (1935 κ. εξ.) για τα οποία διαμορφώθηκε ιδιαίτερος χώρος.

Έντυπα

Η βιβλιοθήκη της Μονής Βατοπαιδίου περιλαμβάνει μία αξιόλογη συλλογή εντύπων, η οποία αριθμεί σήμερα 40.000 περίπου τόμους (27.000 τίτλους) θεολογικού και θύραθεν περιεχομένου, σε ελληνική κυρίως γλώσσα. Η συγκρότητησή της άρχισε τον ΙΣΤ’ αι. και στηρίχθηκε κυρίως στην ενσωμάτωση των προσωπικών βιβλιοθηκών διαφόρων λογίων αδελφών της Μονής, είτε με δωρεές , είτε με κληρονομιές. Αλλα βιβλία προήλθαν από δωρεές επιτρόπων των βατοπαιδινών μετοχίων, αρχιερέων και απλών εφημερίων ή από αγορές της Μονής, για τις λατρευτικές της κυρίως ανάγκες.

Μία από τις πρώτες γνωστές περιπτώσεις κληροδοτήσεως προσωπικής συλλογής είναι αυτή του Μακαρίου Θεσσαλονίκης, ο οποίος πέθανε το 1546 αφήνοντας τα χειρόγραφα και τα έντυπά του στην Μονή. Το ίδιο συνέβη τον επόμενο αιώνα με τον Συνέσιο Ελ(λ)ανικό του οποίου σώζονται τουλάχιστον πέντε έντυπα. Το 1790 εντάχθηκαν στην βιβλιοθήκη τα 45 βιβλία του διδασκάλου Θεοδούλου Βατοπαιδινού, που πέθανε στα Μουδανιά, ενώ το 1802 αναφέρεται δωρεά εντύπων από ένα ιερέα της Τεργέστης. Αλλες μεγάλες συλλογές που ενσωματώθηκαν τον ΙΘ’ αι. στην βιβλιοθήκη είναι αυτές του Γρηγορίου Ειρηνουπόλεως, του Γρηγορίου Αδριανουπόλεως, και του Ανανία Βατοπαιδινού.

Το 1837 σύμφωνα με την μαρτυρία του Curzon τα έντυπα ανέρχονταν σε 4000, αλλά στην πραγματικότητα ο αριθμός τους πρέπει να ήταν πολύ μικρότερος. Το 1867 η βιβλιοθήκη των εντύπων μεταφέρθηκε στον Πύργο της Παναγίας και το 1869-1870 φιλοτεχνήθηκαν νέες σταχώσεις από τον Ανθιμο Βατοπαιδινό. Παράλληλα άρχισε και η εργασία καταλογογράφησής τους από τον ιεροδιάκονο Νεόφυτο Βατοπαιδινό και τον προηγούμενο Κύριλλο, η οποία κατέληξε στην σύνταξη του χειρογράφου καταλόγου του 1880, όπου αναγράφονται 3749 τόμοι (1683 τίτλοι). Νεώτερη εργασία καταλογογραφήσεως και ταξιθετήσεως έγινε το 1923 από τον Αρκάδιο Βατοπαιδινό, κατά την οποία τα έντυπα ανήλθαν σε 7116 (5600 τίτλοι). Τα υπόλοιπα περιγράφηκαν την περίοδο 1934-1955 και ο αριθμός τους έφθασε τους 8126 τόμους (6440 τίτλοι). Σήμερα παραμένουν ακατάγραφα τα 27.000 έντυπα της νέας βιβλιοθήκης, στα οποία περιλαμβάνονται οι μικρές συλλογές σκητών, κελλίων και κοιμηθέντων μοναχών και 4000 ρωσικά βιβλία προερχόμενα από την Σκήτη του Αγίου Ανδρέου.

Χειρόγραφα

Η βατοπαιδινή συλλογή ελληνικών χειρογράφων αριθμεί σήμερα περίπου 2050 τόμους, συμπεριλαβανομένων και αυτών της Σκήτης του Αγίου Δημητρίου. Η συγκρότησή της άρχισε τα πρώτα έτη μετά την ίδρυση της Μονής και συνεχίσθηκε σταδιακά με προσθήκη κωδίκων που είτε γράφηκαν από Βατοπαιδινούς (ή κατά παραγγελία της Μονής), είτε προήλθαν από προσωπικές συλλογές Βατοπαιδινών, αγορές και αφιερώσεις. Κατά περιόδους η συλλογή υπέστη απώλειες από κλοπές ή άλλες μετακινήσεις τόμων (καί σπανιότερα καταστροφές), με αποτέλεσμα ένας αριθμός από αυτούς να βρίσκεται σήμερα σε ξένες βιβλιοθήκες. Από απόψεως περιεχομένου την πλειοψηφία αποτελούν τα λειτουργικά και θεολογικά χειρόγραφα (γεγονός αναμενόμενο σε μία μοναστική βιβλιοθήκη), αλλά δεν είναι λίγα και τα χειρόγραφα που παραδίδουν κείμενα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας.

Το παλαιότερο γνωστό χειρόγραφο που γράφηκε για την Μονή χρονολογείται στα 1021-2 και αποτελεί παραγγελία του ηγουμένου  Αθανασίου (ενός εκ των τριών ιδρυτών της), αλλά βρίσκεται σήμερα στο  Ιστορικό Μουσείο της Μόσχας. Το παλαιότερο ανάλογης προελεύσεως που παραμένει σε αυτήν είναι ένα Τετραευαγγέλιο του 1263, για το οποίο το μόνο γνωστό στοιχείο είναι ότι γράφηκε επί ηγουμενίας  Αρσενίου.

Ιδιαίτερη βιβλιογραφική δραστηριότητα παρατηρείται στην Μονή τον ΙΔ’ και ΙΕ’ αι. Στις αρχές του ΙΔ’ αι. εργάζεται ο πρώτος γνωστός βατοπαιδινός κωδικογράφος, με το όνομα Κάλλιστος, από το χέρι του οποίου προέρχονται πολλοί κώδικες κυρίως Πατερικού περιεχομένου. Ενα αιώνα αργότερα συναντούμε τον Γρηγόριο  και τον Φιλόθεο, που αντέγραψαν λειτουργικά βιβλία, ενδεχομένως με την καθοδήγηση του ηγουμένου Γενναδίου.

Την ίδια περίοδο πολλοί ηγεμόνες προσφέρουν στο Βατοπαίδι πολύτιμους κώδικες. Στα μέσα του ΙΔ’ αι. η Μονή δέχεται μία δωρεά 26 πολυτελών χειρογράφων από τον αυτοκράτορα  Ιωάννη ΣΤ’ Καντακουζηνό  μεταξύ των οποίων περιλαμβάνεται και ένα Ευαγγέλιο του 1340-1 με εξαιρετική διακόσμηση από την Μονή  Οδηγών της Κωνσταντινουπόλεως.  Αλλους κώδικες θα αφιερώσουν ο αυτοκράτορας  Ανδρόνικος Β’ Παλαιολόγος, οι δεσπότες Μανουήλ και  Ανδρόνικος Παλαιολόγος, ο ηγεμόνας της Σερβίας  Ιωάννης Ούγκλεσης κ. ά.

Πολλοί άλλοι σημαντικοί τόμοι φαίνεται ότι εντάχθηκαν αυτήν την εποχή στην συλλογή, αλλά δεν υπάρχουν στοιχεία για την προέλευσή τους. Τέτοιος είναι ο κώδικας με το Πανηγυρικό του αυτοκράτορα Λέοντα ΣΤ’ του Σοφού του Ι’ αι., ο κώδικας  υπ’ αρ. 84 του Θ’ αι. με πολύτιμο αγιογραφικό περιεχόμενο και ασφαλώς οι εικονογραφημένοι κώδικες με τα έργα του Πτολεμαίου και του Στράβωνα και την  Οκτάτευχο.

Από τον ΙΣΤ’ αι. κ. εξ. τα ονόματα των βατοπαιδινών κωδικογράφων αυξάνονται συνεχώς. Γραφείς όπως ο ιερομόναχος Νικηφόρος και ο μοναχός Κύριλλος για τον ΙΣΤ’ αι. ή ο Γρηγόριος Λαοδικείας και ο Γρηγόριος Καλλιέργης για τον ΙΖ’ και ΙΗ’ αι. είναι γνωστοί από ένα ή περισσότερους κώδικές τους που φυλάσσονται στην βιβλιοθήκη της Μονής Βατοπαιδίου. Πολλά άλλα χειρόγραφα προστίθενται αυτή την εποχή από τις προσωπικές συλλογές γνωστών λογίων αδελφών της Μονής. Από τις πολλές τέτοιες περιπτώσεις ξεχωρίζει η βιβλιοθήκη του μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Μακαρίου, που πέθανε το 1546, και του Συνεσίου Ελ(λ)ανικού τον ΙΖ’ αι. – ο οποίος υπήρξε και γραφέας.

Ωστόσο αυτή την περίοδο φαίνεται ότι αρχίζουν και οι απώλειες χειρογράφων. Η πρώτη γνωστή περίπτωση είναι αυτή του λογίου Νικολάου Σοφιανού (ΙΣΤ’ αι.), για τον οποίο όμως δεν είναι γνωστό πόσα και ποιά χειρόγραφα απεκόμισε από την Μονή. Αντιθέτως, υπάρχουν πολλά στοιχεία για τον Ρώσο μοναχό Αρσένιο Suchanov, ο οποίος το 1653-1655 μετέφερε στην Μόσχα 64 βατοπαιδινά χειρόγραφα για να χρησιμοποιηθούν στην διόρθωση των ρωσικών εκκλησιαστικών βιβλίων που επιχειρούσε ο ρώσος πατριάρχης. Το μεγαλύτερο μέρος των κωδίκων αυτών βρίσκεται σήμερα στο Ιστορικό Μουσείο της Μόσχας, ενώ άλλοι έχουν διασκορπισθεί στην Πετρούπολη, στην Δρέσδη και στο Charkow. Περιπτώσεις απωλειών σημειώνονται και τον ΙΘ’ αι. και αφορούν κυρίως σε κώδικες κλασικού περιεχομένου.

Τον ΙΘ’ αι. η αντιγραφική δραστηριότητα στην Μονή συνεχίζεται, παρά την εξάπλωση του έντυπου βιβλίου. Μεταξύ των γνωστών βιβλιογράφων αξίζει να αναφερθούν τα ονόματα του ιερομονάχου Ιωάσαφ από την Πάρο και του αρχιμανδρίτη Ιακώβου Βατοπαιδινού, από τον οποίο προέρχονται τουλάχιστον 50 κώδικες. Αλλα χειρόγραφα εισέρχονται στην βιβλιοθήκη από την κληρονομιά διάσημων Βατοπαιδινών, όπως αυτά του Γρηγορίου Αδριανουπόλεως, και από τα μετόχια της Μονής στις παραδουνάβιες ηγεμονίες.

Ωστόσο και αυτή την εποχή συνεχίσθηκαν οι μετατοπίσεις κωδίκων. Το 1802 ο Αγγλος περιηγητής Clarke μετέφερε στο Λονδίνο τον περίφημο κώδικα με τους λόγους των δέκα αττικών ρητόρων, ο οποίος φαίνεται ότι ανήκε στην δωρεά του Ιωάννου Καντακουζηνού ενώ το 1841-1843 ο Ελληνας Μηνάς Μηνωΐδης απέσπασε για λογαριασμό της γαλλικής κυβερνήσεως αρκετά χειρόγραφα ή τμήματα χειρογράφων, τα οποία σήμερα βρίσκονται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας. Μικρότερες σε έκταση, αλλά εξ ίσου σημαντικές, ήταν οι κλοπές του Κωνσταντίνου Σιμωνίδη, που το 1853 έκοψε και πούλησε στο Βρεταννικό Μουσείο ένα φύλλο του περίφημου κώδικα με την Γεωγραφία του Πτολεμαίου, και του Ρώσου αρχιμανδρίτη Uspenskij, που επίσης απέσπασε φύλλα κωδίκων.

Πάντως τον ΙΘ’ αι. άρχισαν και οι εργασίες συντηρήσεως της βατοπαιδινής συλλογής. Εκτός από την μεταφορά της βιβλιοθήκης στον ασφαλή πύργο της Παναγίας, το 1869 το μεγαλύτερο μέρος των κωδίκων σταχώθηκε από τον ιεροδιάκονο Ανθιμο Βατοπαιδινό και τον μοναχό Σάββα, ενώ άρχισαν και οι προσπάθειες καταλογογραφήσεως των χειρογράφων, οι οποίες ολοκληρώθηκαν το 1924 με την έκδοση του καταλόγου του Αρκαδίου Βατοπαιδινού από τον Σωφρόνιο Ευστρατιάδη.

Μουσικά χειρόγραφα

Τα χειρόγραφα της εκκλησιαστικής μουσικής, αποτελούν μια ιδιαίτερη κατηγορία χειρογράφων, λόγω του περιεχομένου τους, αλλά κυρίως λόγω της μορφής τους. Οι κώδικες αυτοί, που περιέχουν όλα τα ψαλλόμενα μέλη των ακολουθιών του νυχθημέρου, καταγράφουν σε διπλούς στίχους, το ποιητικό κείμενο, πάνω από το οποίο τίθενται τα μουσικά σύμβολα. Πάντοτε γραμμένοι με μαύρα και κόκκινα μελάνια, αποτυπώνουν μ’ αυτήν την διχρωμία, την θαυμαστή Ελληνική Ψαλτική Τέχνη. Μουσικοί κώδικες σήμερα, συναντώνται στις περισσότερες βιβλιοθήκες του κόσμου. Στο Άγιο Όρος, στον κατ’ εξοχήν τόπο λατρείας και αναφοράς προς τον Θεό, κατέστη επιτακτική ανάγκη, από της ιδρύσεώς του, η καλλιέργεια της Ψαλτικής. Απαραίτητη, για την οργανωμένη και εύτακτη ψαλμώδηση των μοναχών, είναι η παρουσία μουσικών βιβλίων. Κατά αγαθή συγκυρία, τα πρώτα μουσικά χειρόγραφα, συγχρονίζονται με την απαρχή του οργανωμένου αθωνικού μοναχισμού, στα μέσα του 10ου αιώνος. Σ’ αυτή λοιπόν την υπερχιλιόχρονη πορεία, φιλοτεχνήθηκαν και διατηρήθηκαν μέχρις ημών, περισσότερα από 3.000 χειρόγραφα. Ο αριθμός αυτός των μουσικών χειρογράφων που έχουν απομείνει στο Άγιο Όρος, είναι λίγο μεγαλύτερος από το ένα τρίτο των χειρογράφων της Ψαλτικής Τέχνης που είναι γνωστά σ’ όλη την οικουμένη. Στην Μεγίστη Μονή του Βατοπαιδίου απόκειται το ένα όγδοο περίπου των αγιορειτικών μουσικών χειρογράφων.

Στην βιβλιοθήκη της Μονής, δεν έχουν γίνει μέχρι στιγμής συστηματικές εργασίες, προς καταρτισμόν αναλυτικού καταλόγου κυρίως όσον αφορά στα μουσικά χειρόγραφα. Το γεγονός αυτό δεν μας επιτρέπει να μιλούμε με βεβαιότητα για την σημασία και την σπανιότητα των χειρογράφων. Το κυριότερο μέρος των μουσικών χειρογράφων, απαρτίζει μία ενότητα με ενιαία αρίθμηση, η οποία καταλαμβάνει το τρίτο μέρος του «καταλόγου των εν τη ιερά μονή Βατοπαιδίου αποκειμένων κωδίκων» (Αρκάδιος Βατοπαιδινός -Σωφρόνιος Ευστρ. 1924, σσ, 207-239). Η καταχώρηση στον κατάλογο, όπως και όλων των χειρογράφων της βιβλιοθήκης, έγινε κατ’ αλφαβητική σειρά του τίτλου που φέρουν τα χειρόγραφα ή που απέδωσε σ’ αυτά ο συντάκτης του καταλόγου. Οι αριθμοί που αφορούν στους μουσικούς κώδικες είναι οι 1252 -1536. Αριθμήθηκαν, δηλαδή, και καταλογραφήθηκαν, σχεδόν αναγραφικά, από τον ιεροδιάκονο Αρκάδιο Βατοπαιδινό, 285 μουσικοί κώδικες. Μετά από αυτή την καταγραφή, άλλα είκοσι πέντε μουσικά χειρόγραφα περιλήφθηκαν στον συμπληρωματικό χειρόγραφο κατάλογο της βιβλιοθήκης. Οι μουσικοί κώδικες περιέχονται στο Παράρτημα, υπό τους αριθμούς 1581- 1589, δηλαδή εννέα κώδικες και 1688β [=1689]-16902, άλλοι δύο κώδικες. Εκτός αυτών των καταλογογραφημένων μουσικών κωδίκων, η φιλομαθής εργατικότητα και η φροντίδα των τωρινών πατέρων να διασώσουν όσα οι παλαιότεροι βατοπαιδινοί κατέλιπαν, συγκέντρωσε περί τα εβδομήντα χειρόγραφα. Εκτός αυτών, φυλάσσονται στην βιβλιοθήκη της Μονής και δεκαπέντε μουσικοί κώδικες της Σκήτης του Αγίου Δημητρίου. Ο συνολικός αριθμός των μουσικών χειρογράφων της μονής, ανέρχεται σε 396. Ως προς το περιεχόμενό τους, στην συλλογή εκπροσωπούνται όλες οι γνωστές ομάδες μουσικών χειρογράφων, όπως Αναστασιματάρια, Στιχηράρια, Ειρμολόγια, Παπαδικές, Μαθηματάρια, Κρατηματάρια, Οικηματάρια, Τα Άπαντα των μεγαλυτέρων εκκλησιαστικών μελοποιών όπως του Πέτρου Μπερεκέτη και του Αναστασίου Ραψανιώτη, καθώς και ανθολογίες με πάντοτε πλούσιο και ποικίλο περιεχόμενο.

Τα μουσικά χειρόγραφα που απόκεινται στην μονή, καλύπτουν ολόκληρη την περίοδο από τον 11ο αιώνα έως και τον 20ο. Τα μεταβυζαντινά χειρόγραφα υπερτερούν ασφαλώς σε αριθμό σε σχέση με αυτά της βυζαντινής περιόδου. Δημιουργούνται κατ’ αυτό τον τρόπο «κενά» που δεν δικαιολογούνται αναφορικά με την ιστορία της μονής. Είναι βέβαιο το γεγονός ότι πολλοί κώδικες της Βατοπαιδινής βιβλιοθήκης κοσμούν σήμερα γνωστές βιβλιοθήκες εντός και εκτός της πατρίδος μας, παρέχοντας σ’ εμάς μια υποκειμενική εικόνα της βατοπαιδινής συλλογής. Αντιπροσωπευτικό παράδειγμα είναι ο παλαιότερος χρονολογημένος μουσικός κώδικας που είναι σήμερα γνωστός, που απόκειται τώρα στην βιβλιοθήκη της Πετρούπολης. Πρόκειται για ένα περγαμηνό Στιχηράριο, γραμμένο στην Μονή Βατοπαιδίου την 3η Μαΐου του σωτήριου έτους 1106. Είναι και αυτό ένα πρωτείο, για το οποίο σεμνύνεται η Ιερά Μεγίστη Μονή του Βατοπαιδίου. (περισσότερα: https://www.vatopedi.gr/)

Οι φωτογραφίες που ακολουθούν προέρχονται από τις νέες και τις παλαιές βιβλιοθήκες της Ιεράς Μονής Βατοπαιδίου του Αγίου Όρους.

Πηγή: https://asceticexperience.com