13035 - Αθωνιάς σχολή και Πανεπιστήμιο της Halle: Μια ανολοκλήρωτη συνεργασία (Ηλίας Τεμπέλης)

Εισήγηση στο 4^ο Διεθνές Επιστημονικό Εργαστήριο της Αγιορειτικής Εστίας, που πραγματοποιήθηκε στην αίθουσα Στέφανος Δραγούμης του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης, το Σάββατο 7 και την Κυριακή 8 Δεκεμβρίου 2019.

Ηλίας Τεμπέλης, 

Καθηγητής Φιλοσοφίας στον Τομέα Ανθρωπιστικών και Πολιτικών Επιστημών της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων

Αθωνιάς σχολή και Πανεπιστήμιο της Halle: Μια ανολοκλήρωτη συνεργασία

Περίληψη

Το 1748 και το 1749 σε δύο γερμανικά επιστημονικά περιοδικά 
(Berlinische Bibliothek και Acta Historico-ecclesiastica) δημοσιεύθηκε η εκκλησιαστική είδηση («Kirchenneuigkeit») ότι Έλληνες μοναχοί είχαν ζητήσει από τον πρύτανη του Πανεπιστημίου της Halle καθηγητή Θεολογίας Siegmund Jakob Baumgarten (1706-1757) να προτείνει τον κατάλληλο υποψήφιο να διδάξει επί τρία έτη στη νεοσύστατη Αθωνιάδα σχολή την κατά κόσμον σοφία και την επιστημονική γνώση του Θεού («Weltweisheit und Gottesgelahrtheit»). Μάλιστα, από αυτές τις δημοσιεύσεις διαφαινόταν η εκτίμηση ότι η διαδικασία έβαινε προς την ολοκλήρωσή της με την υπόδειξη συγκεκριμένου αποφοίτου του Πανεπιστημίου της Halle. Στην είδηση περιγράφονταν οι προϋποθέσεις, τις οποίες θα έπρεπε να πληρούσε ο κατάλληλος υποψήφιος και οι παροχές προς αυτόν. Περαιτέρω, με σκοπό τη σφαιρικότερη ενημέρωση του αναγνωστικού κοινού του, το δεύτερο περιοδικό παρέθετε και βιβλιογραφική επισκόπηση περί Αγίου Όρους.

Είναι γνωστό ότι τουλάχιστον ο Βατοπαιδινός μοναχός Ιωσήφ είχε εξασφαλίσει ήδη από το 1747 μέσω κάποιων Σέρβων πρόσβαση στο Ορφανοτροφείο της Halle και στο Institutum iudaicum, προκειμένου να γίνουν και οι δέουσες διαμεσολαβήσεις προς το Πανεπιστήμιο της Halle. Άλλωστε, το Institutum iudaicum γενικά προέβαινε σε ενέργειες σχετικά με τους Ορθόδοξους Χριστιανούς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Σε αυτό το πλαίσιο είχε συμφωνηθεί ότι το Ορφανοτροφείο της Halle θα λειτουργούσε ως το πρότυπο για την οργάνωση της εκπαίδευσης στην Αθωνιάδα σχολή, ενώ ο υποδειχθησόμενος απόφοιτος του Πανεπιστημίου έπρεπε να διέθετε καλές γνώσεις θεολογίας, ιστορίας, εβραϊκών, ελληνικών και λατινικών. Το 1749 σχεδιαζόταν διακριτικά μέσω Βενετίας η αποστολή οπωσδήποτε ενός καθηγητή (Ιnformator), αν όχι δύο, που είχαν μαθητεύσει στον Baumgarten. Είχε, επίσης, επιχειρηθεί και η αποστολή βιβλίων στον Άθω, αλλά το όλο σχέδιο τελικά ματαιώθηκε.

Στο πλαίσιο της έρευνας σχετικά με τους λόγους της ματαίωσης εξετάζονται κάποιοι υπαινιγμοί για παρεμβάσεις των Ελλήνων της Βενετίας, αλλά, πολύ σημαντικότερα, της προτεσταντικής αδελφότητας του Herrnhut. Αυτή η αδελφότητα, η οποία ήταν σε αντίθεση με τους ευσεβιστές της Halle, είχε καλές σχέσεις με το Οικουμενικό Πατριαρχείο ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 1730. Συμπληρωματικά, ιδιαίτερο ρόλο πιθανολογείται ότι διαδραμάτισε η συνεργασία του Αθανάσιου Δωρόσταμου με τον Πρώσσο θεολόγο Jacob Elsner (1692-1750), όπως αυτή αποτυπώνεται στη διαμόρφωση του περιεχομένου των βιβλίων του τελευταίου για τους Έλληνες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (1737, 1747). Ο Δωρόσταμος ήταν αρχιμανδρίτης του Οικουμενικού Πατριαρχείου και προϊστάμενος του Αγίου Όρους και των μοναστηριών του, ο οποίος ενημερωνόταν επί όλων των σπουδαίων ζητημάτων, προκειμένου να δώσει την έγκρισή του.

Στην ανακοίνωση παρουσιάζεται αναλυτικά για πρώτη φορά το συνολικό πλαίσιο της ανολοκλήρωτης συνεργασίας μεταξύ της Αθωνιάδας σχολής και του Πανεπιστημίου της Halle, με έμφαση στο περιεχόμενο της είδησης στα επιστημονικά περιοδικά, την περιγραφή των ευρύτερων σχέσεων της αδελφότητας του Herrnhut με το Οικουμενικό Πατριαρχείο, τον πιθανολογούμενο ρόλο του Δωρόσταμου στο συγκεκριμένο θέμα και τη σκιαγράφηση συναφών υποθέσεων εργασίας.

Πηγή: Οπτικοακουστικό υλικό από τις εργασίες του 4ου Διεθνούς Επιστημονικού Εργαστηρίου της Αγιορειτικής Εστίας.