ΑΓΙΟΡΕΙΤΙΚΕΣ ΜΝΗΜΕΣ: 10192 - «Πώς ταξιδεύουν οι σταχώσεις;» Παραγωγή και κυκλοφορία των παραδοσιακών και των εναλλακτικών μεταβυζαντινών σταχώσεων στο Άγιον Όρος τον 16ο και 17ο αιώνα. (Βιντεοσκοπημένη εισήγηση του κ. Μιχαήλ Κακούρου στο 2ο Διεθνές Επιστημονικό Εργαστήριο της Αγιορειτικής Εστίας)

Σάββατο 3 Φεβρουαρίου 2018

Μιχαήλ Κακούρος

Αναπληρωτής Καθηγητής στην École Pratique des Hautes Études, Sciences Historiques et Philologiques, à la Sorbonne.

«Πώς ταξιδεύουν οι σταχώσεις;» Παραγωγή και κυκλοφορία των παραδοσιακών και των εναλλακτικών μεταβυζαντινών σταχώσεων στο Άγιον Όρος τον 16ο και 17ο αιώνα.

Περίληψη της Εισήγησης:

Έναυσμα της προτεινόμενης ανακοίνωσης αποτελεί η διαπίστωση στην οποία κατέληξα πριν από αρκετά χρόνια για τις αθωνικές σταχώσεις, ότι αυτές «ταξιδεύουν» στο Άγιον Όρος (και ενίοτε εκτός). Ετίθετο επομένως το ερώτημα του πώς (και γιατί) αυτές ταξιδεύουν εντός του Αγίου Όρους.

Στο ρήμα «ταξιδεύω» πρέπει να αποδοθεί η ακόλουθη τριπλή, σημασιολογική λειτουργία (με υποδιαιρέσεις για κάθε κατηγορία): «ταξίδι» με την έννοια της επιδράσεως στο τεχνικό επίπεδο (τύπος σταχώσεως, σύστοιχα χαρακτηριστικά, όπως διακοσμητικά μοτίβα κ. ά.) της βιβλιοδεσίας χειρογράφων εντοπιζομμένων σε διαφορετικές βιβλιοθήκες του Αγίου Όρους με την έννοια της μεταφοράς του ήδη βιβλιοδετημένου χειρογράφου από τον τόπο βιβλιοδεσίας στον τόπο χρήσεως (και τις ενδεχόμενες εκ των υστέρων μετατοπίσεις του εντός του Αγίου Όρους) και, τέλος, με την έννοια της από τόπο σε τόπο ασκήσεως της βιβλιοδετικής δραστηριότητας, δηλαδή άνευ μεταφοράς του χειρογράφου, αλλά με μετατόπιση του βιβλιοδέτη.

Βεβαίως, θεωρητικά τουλάχιστον, το φαινόμενο της κυκλοφορίας σταχωμένων βιβλίων είναι κατανοητό λόγω των συχνών και συστηματικών επαφών μεταξύ των αγιορειτών μμοναχώών, όπως και μεταξύ των μονών του Αγίου Όρους, και αντίστοιχες διαπιστώσεις έχουν για ευνόητους λόγους διατυπωθεί και για άλλους τομείς του εν τω Άθωνι βίου. Ωστόσο, στην περίπτωση των σταχώσεων, αφ’ ενός μεν το φαινόμενο είναι τεχνικά δύσκολο να διαπιστωθεί με αντικειμενικό τρόπο, αφ’ ετέρου δε είναι συνυφασμένο με την ιστορία του χειρόγραφου βιβλίου και την εξέλιξη του στην αθωνική μοναστική πολιτεία του 16ου και 17ου αιώνα.

Εν γένει, η λειτουργία ενός βιβλιογραφικού εργαστηρίου συμβαδίζει με την παράλληλη, και στον αυτό χώρο, λειτουργία του αντίστοιχου βιβλιοδετικού.

Η εν λόγω αρχή, την οποίαν επιβάλλουν πρακτικού χαρακτήρα λόγοι (απαραίτητος τεχνικός εξοπλισμός, παρουσία των δεόντων υλικών, βάρος και όγκος του χειρόγραφου βιβλίου), ισχύει στο Βυζάντιο και τη μεσαιωνική Δύση, ειδικότερα προκειμένου για τα μοναστικά βιβλιογραφικά κέντρα. Στη μεταβυζαντινή όμως περίοδο, και ειδικότερα στο Άγιον Όρος, τα δεδομένα είναι διαφορετικά και, μολονότι η αρχή αυτή εξακολουθεί σε γενικές γραμμές να ισχύει, υφίσταται σημαντικές διευρύνσεις και ακόμα σημαντικότερες μεταβολές, οι οποίες εκφράζονται στις τρεις κατηγορίες τις οποίες προηγουμένως ανέφερα. Αυτές σχετίζονται με την αλλαγή στη μορφή και το περιεχόμενο, την κυκλοφορία και τη διάθεση του βιβλίου και επηρεάζουν σημαντικά τη βιβλιοδετική δραστηριότητα. Φυσικῷ τῷ λόγῳ, κάποια χειρόγραφα φθάνουν (ή έχουν ήδη φθάσει) εκεί έξωθεν σε ήδη σταχωμένη μορφή, είναι όμως αριθμητικά υποδεέστερα. Αντιθέτως, εξακολουθεί και αναπτύσσεται η εντόπια βιβλιοδετική δραστηριότητα.

Τις εν λόγω μεταβολές και διευρύνσεις προσπαθεί να αποτυπώσει η προτεινόμενη ανακοίνωση, όπου μελετάται, με τρόπο που δεν έχει μέχρι τώρα ερευνηθεί, η παραγωγή και η κυκλοφορία των σταχώσεων στο Άγιον Όρος τον 16ο και 17ο αιώνα.

Η προσέγγιση εδράζεται τόσο στο μορφολογικό επίπεδο των σταχώσεων, όσο και στη χρήση του περιεχομένου των χειρογράφων τα οποία αυτές εγκλείουν. Χρησιμοποιούνται βεβαίως κειμενικά 10 στοιχεία, άλλα πρωτεύοντως τεχνικά τεκμήρια τα οποία αποτυπώνονται στις σταχώσεις και υποδεικνύουν τα εργαλεία τα οποία πρέπει να είχαν στη διάθεσή τους οι βιβλιοδέτες και τα αποτελέσματα τα οποία επεδίωκαν. Η ανακοίνωση αναφέρεται τόσο στην κατασκευή και την κυκλοφορία των παραδοσιακών σταχώσεων (δηλαδή των σταχώσεων βυζαντινού τύπου), όσο και αυτών τις οποίες ονομάζω «εναλλακτικές», οι οποίες μέχρι τώρα είχαν ουσιαστικά περάσει απαρατήρητες, όπως άλλωστε και ο ρόλος τους και η δράση τους. Η εν λόγω δραστηριότητα αναπτύσσεται τόσο στα οργανωμένα βιβλιοδετικά εργαστήρια (τα οποία βασικά λειτουργούν στις μεγάλές μονές του Αγίου Όρους), αλλά και σε άλλο πλαίσιο, το οποίο επίσης μελετάται στην ανακοίνωση.

http://www.agioritikiestia.gr