ΑΓΙΟΡΕΙΤΙΚΕΣ ΜΝΗΜΕΣ: 10217 - Των Αγιορειτών Υμνογράφων ο χορός. Η καταγραφή της υμνογραφικής παραγωγής στο Άγιον Όρος (Βιντεοσκοπημένη εισήγηση του Μοναχού Παταπίου Καυσοκαλυβίτου στο 2ο Διεθνές Επιστημονικό Εργαστήριο της Αγιορειτικής Εστίας)

Πατάπιος μοναχός Καυσοκαλυβίτης

Βιβλιοθηκάριος Σκήτης Καυσοκαλυβίων. Δρ. Θεολογίας

Τῶν Ἁγιορειτῶν Ὑμνογράφων ὁ χορός. Ἡ καταγραφή τῆς ὑμνογραφικῆς παραγωγῆς στό Ἄγιον Ὄρος

Περίληψη της Εισήγησης:

Ἡ Ὑμνογραφία τῆς Ἐκκλησίας μας εἶναι μία τέχνη λειτουργική μέσα στήν ὁποία λατρεία, δόγμα καί ἦθος περιχωροῦνται καί συναρμόζονται. Τό Ἅγιον Ὄρος ἀπό αἰῶνες ἔχει προστεθεῖ στούς ἱερούς ἐκείνους τόπους ὅπου καλλιεργήθηκε καί ἐμπλουτίστηκε ἡ ἐκκλησιαστική μας ποίηση, ἀφοῦ στό πέρασμα τῶν δώδεκα αἰώνων μοναχικῆς ζωῆς, δέν εἶναι λίγοι ἐκεῖνοι οἱ Ἁγιορεῖτες πατέρες, πού τίμησαν καί ἀνέδειξαν μέ τήν προσφορά τους τήν ἐκκλησιαστική ποίηση καί μουσική καί ἔθεσαν ἀνεξίτηλα τήν σφραγίδα τους στήν Ὑμνογραφία, ἀσχολούμενοι καί ἐπιδιδόμενοι εἴτε στήν σύνταξη ὑμνογραφημάτων εἴτε στή μελοποίηση τῶν ἔργων αὐτῶν. Ἡ χορεία τῶν Ἁγιορειτῶν πατέρων πού ἀσχολήθηκαν μέ τήν Ὑμνογραφία, εἶναι πλούσια καί ἀξιόλογη. Τούς περισσότερους ἀπό τούς Ἁγιορεῖτες ὑμνογράφους, κατά τό μέτρο τοῦ χαρίσματος πού δόθηκε στόν καθένα ἀπ᾿ αὐτούς, διακρίνει ἡ ἄνεση μέ τήν ὁποῖα χρησιμοποιοῦν τήν βυζαντινή καί τήν ἀρχαία ἑλληνική γλῶσσα -ὅπως δείχνουν τά ὑμνογραφήματά τους- ὁ πλοῦτος καί ἡ πυκνότητα τῶν νοημάτων, τό εὔρυθμον τῶν ὕμνων, ἡ ἐκφραστικότητα, τό γλαφυρό ὕφος καί ἡ εὐχέρεια κατά τήν ποίηση, ἡ κομψότητα τοῦ ποιητικοῦ λόγου, ἡ εὑρηματικότητα τῶν ἰδεῶν καί ἡ ἐν συντομίᾳ περιεκτικότητα καθώς καί ἡ μεταφορά τοῦ ἀσκητικοῦ πνεύματος, τοῦ μοναχικοῦ ἤθους καί τῆς θεολογικῆς σκέψης τοῦ Ἁγίου Ὄρους. Ὅπως εἶναι φυσικό, οἱ Ἁγιορεῖτες ὑμνογράφοι δημιούργησαν τίς συνθέσεις τους στό πλαίσιο τοῦ Ἁγιορείτικου λεγομένου Τυπικοῦ τῆς ἐκκλησιαστικῆς Ἀκολουθίας.

Ὁρισμένοι ἀπ᾿ αὐτούς εἶναι ἐξαιρετικῆς καλλιέπειας ὑμνογράφοι καί ἔχουν παράγει ἔργα ἐξαίσιας τέχνης καί τεχνικῆς μετρικῆς, μιμούμενοι παλαιότερους ὑμνογράφους. Ἄλλοι ἔχουν συντάξει ἕναν μεγάλο ἀριθμό ὑμνογραφημάτων, ἀπό τά ὁποῖα, ὅσα ἔχουν ἐκδοθεῖ ἤ ἔχουν ἤδη περιληφθεῖ στά ἐν χρήσει Μηναῖα (κυρίως τοῦ ὁσίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου καί τοῦ μοναχοῦ Γεράσιμου Μικραγιαννανίτου) ψάλλονται σέ ὅλον τόν ὀρθόδοξο κόσμο, ὅπου λειτουργοῦν ὀρθόδοξοι ναοί καί μοναστήρια. Παράλληλα, πληθώρα χειρογράφων παραδίδουν Ἀκολουθίες, Παρακλητικούς Κανόνες, Χαιρετιστήριους Οἴκους, ἀναπληρώσεις Ἀκολουθιῶν καί ἄλλα ὑμνογραφήματα, πού περιμένουν ὑπομονετικά στίς πλούσιες ἀθωνικές βιβλιοθῆκες τόν ἐκδότη τους. Ἄλλοι πάλι Ἁγιορεῖτες, ὅπως ὁ Βαρθολομαῖος Κουτλουμουσιανός, συνέβαλαν στή διόρθωση, ἀποκατάσταση καί συμπλήρωση τῶν λειτουργικῶν μας βιβλίων.

Παρ᾿ ὅλα αὐτά ἡ γνώση τῆς ὑμνογραφικῆς παραγωγῆς τῶν ἀθωνιτῶν μοναχῶν, τῶν νεωτέρων κυρίως χρόνων (ἰδιαιτέρως ἀπό τοῦ 16ου μέχρι τοῦ 20οῦ αἰῶνα) ἀποτελεῖ desiteratum στόν χῶρο τῆς λόγιας μεταβυζαντινῆς παραγωγῆς, καθώς δέν ἔχει ἀκόμη γίνει ἀντικείμενο σοβαρῆς μελέτης καί ἔρευνας. Ἐκτός ἀπό ἕνα πολύ συνοπτικό ἄρθρο τοῦ μοναχοῦ Γερασίμου Μικραγιαννανίτου: Ἡ Ὑμνογραφία ἐν ἁγίῳ Ὄρει (Ἀθήνα 1966), μία ἐκτενέστερη μελέτη τοῦ Π. Πάσχου: Ὑμνογραφία καὶ ὑμνογράφοι στὸ Ἅγιον Ὄρος (Θεσσαλονίκη 1997) καί ἕνα πρόσφατο πόνημα τοῦ γράφοντος: Ἀθωνικά Ὑμναγιολογικά Μελετήματα (Θεσσαλονίκη 2014) ἡ βιβλιογραφία στό θέμα τῆς Ἁγιορειτικῆς Ὑμνογραφίας δέν εἶναι ἰδιαίτερα πλούσια. Συμβολή πρός τήν ἀναπλήρωση αὐτοῦ τοῦ κενοῦ ἀποτελεῖ καί ἡ παρούσα εἰσήγηση, πού ἔρχεται νά συμπληρώσει ἕνα σκέλος τῆς προηγηθείσας ἐπιστημονικῆς ἔρευνας σχετικά μέ τήν ἁγιορειτική ὑμναγιολογική παραγωγή, ἀπό τή βυζαντινή περίοδο μέχρι τή νεότερη περίοδο καί τίς μέρες μας (τέλη 20οῦ αἰ.), ὅπου ἀρκετοί Ἁγιορεῖτες διακονοῦν τήν ποιητική ὑμνογραφική τέχνη.

Παρατίθενται περιεκτικά βιογραφικά σημειώματα ὅλων τῶν Ἁγιορειτῶν ὑμνογράφων, ἐμπλουτισμένα μέ νέα, ἄγνωστα ἀρκετές φορές στοιχεῖα καί γίνεται μία πρώτη παρουσίαση τοῦ ὑπό ὁλοκλήρωση Καταλόγου ὅλων τῶν μέχρι σήμερα ἐπισημασμένων ἔργων τους, ἐκδεδομένων καί μή∙ ἔργων πολλαπλῶς χρήσιμων γιά τήν ἐπιστήμη καί τήν λατρευτική πράξη τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας.

Ἡ ἐν ἐξελίξει αὐτή μελέτη εὐελπιστεῖ νά ἀναδείξει τήν τεράστια συμβολή τῶν Ἁγιορειτῶν Ὑμνογράφων στήν ἀνάπτυξη τῆς ἐκκλησιαστικῆς μας Ὑμνογραφίας (ἰδιαίτερα στούς δύσκολους καιρούς τῆς Τουρκοκρατίας καί τῶν Νεομαρτύρων) καί νά ἀποτελέσει ἐλάχιστη συμβολή στήν Ἀθωνική Προσωπογραφία καί στή μελέτη τῆς πνευματικῆς κίνησης τοῦ Ἁγίου Ὄρους στό πέρασμα τῶν αἰώνων.

http://www.agioritikiestia.gr