9335 - Ο πρωτοαθωνικός μοναστηριακός μοναχισμός στη περιοχή της Ιερισσού, 9ος-10ος αιώνας

Ο ΠΡΩΤΟΑΘΩΝΙΚΟΣ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΑΚΟΣ ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΣ 

ΣΤΗ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΙΕΡΙΣΣΟΥ[1], 9ος-10ος αιώνας.

του Χρήστου Καραστέργιου

Η ιστορία της Ιερισσού και της γύρω περιοχής είναι στενά συνυφασμένη πάνω από μια χιλιετία  με την ιστορία της Αθωνικής Πολιτείας του Αγίου Όρους.

Οι πρώτοι μοναχοί στη χερσόνησο του Άθω μπορούμε να υποθέσουμε ότι ασκήτεψαν στα τέλη του 8ου αιώνα, αν και δεν υπάρχει κάποια πληροφορία που να αναφέρεται σ’ αυτούς[2]. Σίγουρα τα πρώτα χρόνια δεν υπήρχε κάποια οργανωμένη μορφή μοναχισμού. Η παράδοση μας σώζει  πληροφορίες για ασκητές, αναχωρητές και ερημίτες όπως για τη μεγάλη μορφή του Όσιου Πέτρου του Αθωνίτη.

Οι λόγοι που βοήθησαν την ανάπτυξη του μοναστικού αυτού κέντρου ήταν:

α) Η προέλαση των Αράβων και η κατάληψη από αυτούς περιοχών στις οποίες άκμαζαν γνωστά και παλιά θρησκευτικά κέντρα, όπως η Ραϊθώ στη χερσόνησο του Σινά, ο Όλυμπος της Βιθυνίας, η Παλαιστίνη, η Συρία, κ.α.

β) Η ερημοποίηση της Χερσονήσου του Άθω λόγω βαρβαρικών επιδρομών Ούννων, Σλάβων, Βουλγάρων και Αράβων.

γ) Η εικονομαχία. Υπάρχει  η πιθανότητα πολλοί μοναχοί να κινήθηκαν στη περιοχή της χερσονήσου του Άθω λόγω της εικονομαχικής έριδας[3]. Αυτή την εκδοχή την αμφισβητεί η ιστορικός  Διονυσία Παπαχρυσάνθου[4].

Η πρώτη αναφορά για μοναχούς στη χερσόνησο του Άθω γίνεται το 843, στη σύνοδο για την αναστήλωση των ιερών εικόνων στη Βασιλεύουσα από την αυτοκράτειρα Θεοδώρα.

 Την εποχή αυτή η ιστορία του Αθωνικού μοναχισμού σημαδεύεται από την προσωπικότητα του οσίου Ευθυμίου. Ο μεγάλος αυτός όσιος της εκκλησίας ασκήτεψε κατά καιρούς στη χερσόνησο του Άθω και είναι ο ιδρυτής της Λαύρας στη Βραστάμου και της μονής των Περιστερών στη Θεσσαλονίκη. Ακόμα όμως δε γίνεται λόγος για οργανωμένα ιδρύματα παρά μόνο για αναχωρητικές ομάδες.

 Στο τελευταίο τέταρτο του 9ου και στις αρχές του 10ου αιώνα, παρατηρείται ανάπτυξη του οργανωμένου μοναχισμού στο στενό μέρος της χερσονήσου και λίγο βορειότερα[5]. Η πιθανή αιτία της ανάπτυξής του στο λαιμό της Αθωνικής χερσονήσου είναι μάλλον η ανασφάλεια που υπήρχε από τις πειρατικές επιδρομές των Σαρακηνών που λυμαίνονταν τις ακτές της Χαλκιδικής και του Άθω[6]. Την ασφάλεια στην περιοχή αυτή την παρείχε πιθανότατα το κάστρο της Ιερισσού.

Σταδιακά, και κυρίως μετά το 961[7], η οργανωμένη μορφή του μοναχισμού επεκτάθηκε στο εσωτερικό της χερσονήσου.   

Το πρώτο μοναστήρι του Άθω ιδρύεται μεταξύ του 866 και του 883 κοντά στην Ιερισσό από τον όσιο Ιωάννη τον Κολοβό, μαθητή του οσίου Ευθυμίου, εγκαινιάζοντας έτσι τη μοναστική ιστορία του Αγίου Όρους. Υπάρχει η εικασία  ότι βρισκόταν μέσα στο κάστρο της πόλης[8]. (Συνηθισμένη τότε πρακτική λόγω της ανασφάλειας και των προβλημάτων που δημιουργούσαν οι πειρατικές και άλλες εχθρικές επιδρομές). Σύντομα, πλήθος μοναστηριών και μοναχικών ιδρυμάτων ιδρύονται στην ευρύτερη περιοχή της Ιερισσού.

Αυτά που μπορούμε να εντοπίσουμε στις πηγές είναι:

Η ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΙΩΑΝΝΗ ΤΟΥ ΚΟΛΟΒΟΥ[9]

Το πρώτο μοναστήρι του Αγίου Όρους.

 Ιδρύθηκε από τον Ιωάννη τον Κολοβό ανάμεσα στο 866 και 883 μ.Χ, δίπλα ή μέσα στο κάστρο της Ιερισσού. Η ισχυρή όσο και σεβάσμια προσωπικότητα του Ιωάννη επέτρεψε την γρήγορη ανάπτυξη του μοναστηριού, δέχθηκε σημαντικές αυτοκρατορικές δωρεές και παρουσιάζεται σε μετέπειτα έγγραφα ως «βασιλική μονή». Διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της Αθωνικής Πολιτείας. Η δύναμή της ήταν τέτοια που κατάφερε γύρω στο 886 να έχει στην κτίση της ένα μεγάλο μέρος της χερσονήσου του Άθω.  Το 980 παραχωρείται, για λόγους καθαρά πολιτικούς, στη νεοσύστατη τότε μονή των Ιβήρων, από τον αυτοκράτορα Βασίλειο Β’. Το 1329 μαθαίνουμε ότι είναι σε ερειπιώδη κατάσταση.

Η ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΧΡΙΣΤΙΝΗΣ

Αναφέρεται πρώτη φορά σε έγγραφο του 942. Αφορά τη δέσμευση των μοναχών του Αγίου Όρους και των κατοίκων της Ιερισσού να σεβαστούν τη διαχωριστική γραμμή της γης των Αθωνιτών και των Ιερισσιωτών. Το 943 μαθαίνουμε ότι τα πρώτα όρια του Αγίου Όρους και της Ιερισσού περνούσαν δίπλα από τα χωράφια του μοναστηριού της Αγίας Χριστίνης. Ξεκινούσαν απέναντι από το σημερινό χωριό της Αμμουλιανής και έτεμναν τη χερσόνησο σε ευθεία γραμμή ως τον κόλπο της Ιερισσού, «Άπάρχεται μέν ἀπό τόν βαθύν ρύακα τόν κατέναντι κείμενον τῶν λεγομένων παλατίων τῆς Ἀμμουλιανῆς καί ἀνατρέχει ὡς πρός τά χωράφια τῆς μονῆς τῆς ἁγίας Χρηστίνης…[10]»   

Η ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΤΟΥ ΓΟΜΑΤΟΥ

Εμφανίζεται στις πηγές το 942 με το όνομα του Γομάτου ή Ορφανού. Παρακολουθούμε τη πορεία της μέσα από διάφορα έγγραφα του Αγίου Όρους ως το 989. Έπαθε σημαντικές καταστροφές εξαιτίας των βουλγαρικών επιδρομών και γι΄ αυτό τον λόγο ο Πατριάρχης Νικόλαος Β’ Χρυσοβέργης παραχώρησε το μοναστήρι στην Ι. Μ. Μεγίστης Λαύρας για να διατηρηθεί[11]. Τον 12ο αιώνα το μοναστήρι ήταν εγκαταλειμμένο και στη θέση του η Λαύρα κατείχε μεγάλη έκταση γης.

Η ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΤΟΥ ΣΠΗΛΑΙΩΤΟΥ

Η Μονή του Σπηλαιώτου, σύμφωνα με τις πηγές, τοποθετείται ανάμεσα στην Ιερισσό «Κάστρον του Ερισού» και στον Πρόβλακα (Νέα Ρόδα)[12]. Η πρώτη αναφορά σε αυτήν γίνεται στις αρχές του 10ου αιώνα, το 942, σε έγγραφο που καθορίζει τα όρια της γης των Αθωνιτών και των Ιερισσιωτών που χάραξε ο επόπτης Θωμάς. Σε έγγραφο του 1047 χαρακτηρίζεται πατριαρχική και παρουσιάζεται ακμάζουσα[13]. Απορροφήθηκε σε άγνωστο χρόνο από τη μονή των Ιβήρων.

Η ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΤΟΥ ΣΚΟΡΠΙΟΥ

Μοναστήρι κι αυτό του 10ου αιώνα.

Πρόσφατα εντοπίσθηκε από τον αρχαιολόγο και ιστορικό κο Ιωακείμ Παπάγγελο. Περιμένουμε την παρουσίασή του.

 Αναφέρεται πρώτη φορά στις πηγές το 980, σε έγγραφο της μονής Ζωγράφου και τοποθετείται ανάμεσα στην Λαδιάβα και στην περιοχή της Κομήτισσας. Ήταν αφιερωμένη στον Άγιο Νικόλαο και την παρακολουθούμε σε σειρά εγγράφων του Αγίου Όρους ως το 1288. Το έτος αυτό παραχωρήθηκε στη μονή Χελανδαρίου ως μετόχι.

Η ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΤΟΥ ΖΥΓΟΥ

Είναι το μοναδικό μοναστήρι στη περιοχή της Ιερισσού που αποκαταστάθηκε και είναι επισκέψιμο. Εντοπίστηκε δίπλα στα σημερινά όρια του Αγίου Όρους στη θέση Φραγκόκαστρο και ανασκάφτηκε από ομάδα αρχαιολόγων με επικεφαλής τον Ιωακείμ Παπάγγελο το 1984. Θεωρείται από τα σπουδαιότερα μοναστήρια της πρωτοαθωνικής εποχής.  

Στις πηγές η πρώτη μνεία για τη περιοχή του Ζυγού γίνεται στον βίο του Αγίου Αθανασίου το 957 ή το 958, αλλά δε διευκρινίζεται αν υπήρχε τότε η μονή ή ήταν απλώς ένα ασκητικό κέντρο. Η πρώτη σαφής αναφορά στην ύπαρξή της γίνεται το 996 σε έγγραφο της Μεγίστης Λαύρας. Από τότε αναφέρεται συχνά ως το 1199 που παραχωρείται στη μονή του Χελανδαρίου ως μετόχι λόγω της μη επάνδρωσής της από μοναχούς.

Η ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΑΓΙΟΥ ΑΚΙΝΔΥΝΟΥ (ΡΟΥΔΑΒΑ[14])

Αναφέρεται σε έγγραφο της Μεγίστης Λαύρας του 1008. Η ίδρυσή της ανάγεται τον 10ο αιώνα[15] και πιθανότατα αργότερα απορροφήθηκε από τη μονή της Μεγίστης Λαύρας. Οι περισσότεροι ερευνητές την τοποθετούν κοντά στο χωριό του Γοματίου ή της Ιερισσού[16].

Η ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΜΕΛΙΣΣΟΥΡΓΕΙΟΥ

Έχει εντοπισθεί από τον αρχαιολόγο Ιωακείμ Παπάγγελο δίπλα στα σημερινά σύνορα του Αγίου Όρους από τη μεριά της Ιερισσού. Ήταν αφιερωμένη στον Άγιο Νικόλαο και η πρώτη αναφορά στην ύπαρξή της γίνεται σε πρακτικό της μονής των Ιβήρων το 1024. Απορροφήθηκε από το μοναστήρι της Ιβήρων το 1063 και από τότε ως το 1357 τη συναντούμε ως μετόχι πια της μονής αυτής.

Η ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΤΟΥ ΚΑΛΑΦΑΤΟ

Ήταν αφιερωμένη στην Υπεραγία Θεοτόκο και βρισκόταν στην περιοχή της Κομήτισσας. Η πρώτη αναφορά στη μονή γίνεται το 1057 στα αρχεία της μονής Παντελεήμονος του Αγίου Όρους. Το 1101 σε έγγραφο της Μεγίστης Λαύρας αναφέρεται ότι τα όρια του μοναστηριού του Καλαφάτη «ἄρχεται ἀπό τῆς θαλάσσης καί τόν ποταμόν τόν κατερχόμενον ἀπό τήν Κομιώτησαν (Κομίτσα)…[17]». Από τις αρχές του 12ου αιώνα γίνεται μετόχι της Μεγίστης Λαύρας.

Η ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΜΟΥΣΤΑΚΩΝΟΣ

Αναφέρεται σε έγγραφο του αυτοκράτορα Λέοντα του ΣΤ’ το 908.

Ο Γεράσιμος Σμυρνάκης την τοποθετεί εκτός των σημερινών συνόρων του Αγίου Όρους στη περιοχή ανάμεσα στον ισθμό και στη τοποθεσία Πυργούδια[18]. Την υπόθεση της αναζήτησης της μονής εκτός των συνόρων του Αγίου Όρους στη περιοχή της Ιερισσού κάνει και η ιστορικός Διονυσία Παπαχρυσάνθου[19].

Στο ίδιο έγγραφο αναφέρονται ακόμα 3 μοναστήρια για τα οποία δεν έχουμε καμία άλλη πληροφορία, εκτός του ότι πρέπει να αναζητηθούν εκτός των σημερινών ορίων του Αγίου Όρους.

Αυτά είναι:

Η ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΤΟΥ ΚΑΡΔΙΟΓΝΩΣΤΟΥ

Η ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΤΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ

&

Η ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΤΟΥ ΘΩΜΑ

Η Άννα Καραμανίδου στο βιβλίο της «Τα Μοναστήρια της Χαλκιδικής από τον 9ο αι. μέχρι τον 19ο αι.» αναφέρεται ακόμα στις μονές:

ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ

Την τοποθετεί κοντά στην Ιερισσό.

Η πρώτη αναφορά στη μονή γίνεται τον 11ο αιώνα σε αρχείο της Μεγίστης Λαύρας. Υπογράφεται από 5 εκκλησιαστικούς της Επισκοπής Ιερισσού και πιστεύεται ότι απορροφήθηκε από τη Μεγίστη Λαύρα.

ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΑΓΙΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ ΤΟΥ ΘΕΟΛΟΓΟΥ

Αναφέρεται σε έγγραφο της μονής Ιβήρων το 1047 το οποίο την τοποθετεί μέσα στο κάστρο της Ιερισσού[20]. «Μοναστήριον ο Ἄγιος Ἰωάννης ό Θεολόγος τό λεγόμενον τοῦ κυροῦ Ιωάννου, ἔσωθεν τοῦ κάστρου Ἐρισος…». Φαίνεται ότι απορροφήθηκε από την Ι.Μ. των Ιβήρων.

ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ

Κοντά στο χωριό Ρουδάβα. Έχουμε μία μαρτυρία μόνο για την μονή αυτή, το 1035, που βρίσκεται στα αρχεία της Μεγίστης Λαύρας. Ιδρυτής της φαίνεται ο μοναχός Νικόλαος του Λαρδίτζι. Το μοναστήρι πιθανότατα πέρασε στην ιδιοκτησία της Μεγίστης Λαύρας.

Ο Γεράσιμος Σμυρνάκης σώζει ακόμα τα ονόματα της Ιεράς Μονής Αποκενταύρων ή Κενταύρων και της Ιεράς Μονής του Ορθογομάτου[21] που μπορούμε να την ταυτίσουμε πιθανόν με το μοναστήρι του Γομάτου[22]. Η αναφορά στις μονές αυτές γίνεται σε 2 χρυσόβουλα του Λέοντος Στ’ του Σοφού και του Κωνσταντίνου Ζ’ Πορφυρογέννητου στα τέλη του 9ου και στις αρχές του 10ου αιώνα αντίστοιχα. Τα χρυσόβουλα αυτά έχουν χαθεί.

Υποθετικός χάρτης των Μονών στη περιοχή της Ιερισσού, 9ος- 10ος αιώνας. 

Σχεδιάστηκε βάση του χάρτη στο βιβλίο της κας Άννας Καραμανίδου, «Μοναστήρια της Χαλκιδικής από τον 9ο μέχρι τον 19ο αι.».

  1)  ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΙΩΑΝΝΗ ΤΟΥ ΚΟΛΟΒΟΥ

  2)  ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΑΓΙΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ ΤΟΥ ΘΕΟΛΟΓΟΥ

  3)  Η ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΤΟΥ ΣΠΗΛΑΙΩΤΟΥ

  4)  Η ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΧΡΙΣΤΙΝΗΣ

  5)  Η ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΤΟΥ ΣΚΟΡΠΙΟΥ

  6)  Η ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΤΟΥ ΚΑΛΑΦΑΤΟΥ

  7)  Η ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΜΕΛΙΣΣΟΥΡΓΕΙΟΥ

  8)  Η ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΤΟΥ ΖΥΓΟΥ

  9)  H ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ

10)  Η ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΑΓΙΟΥ ΑΚΙΝΔΥΝΟΥ

11)  H ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ

12)  Η ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΤΟΥ ΓΟΜΑΤΟΥ

13)  H ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΑΠΟΚΕΝΤΑΥΡΩΝ

14)  Η ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΜΟΥΣΤΑΚΩΝΟΣ

Τα μοναστικά ιδρύματα της περιοχής με τη πάροδο του χρόνου απορροφήθηκαν και έγιναν εξαρτήματα των μεγάλων μονών του Άθω, ανοίγοντας τον δρόμο για την πλήρη «αθωνικοποίηση» της περιοχής[23], που εκτείνεται ανάμεσα στην οριογραμμή του Αγίου Όρους και λίγο βορειότερα.  

Μεγάλο ρόλο στη καταστροφή ή στη σταδιακή υποβάθμιση των μοναστηριών αυτών έπαιξαν οι βουλγαρικές επιδρομές, η λατινοκρατία και τέλος οι καταστροφές και οι δηώσεις της Καταλανικής εταιρείας στις αρχές του 14ου αιώνα. Ένας όμως ακόμη σημαντικός παράγοντας υποθέτουμε ότι ήταν η οριοθέτηση της γης των Αθωνιτών. Έγινε αρχικά το 943 μ.Χ λόγω της έριδας των μοναχών με τους κατοίκους της Ιερισσού στη περιοχή του ισθμού, και αργότερα παγιώθηκε στη περιοχή του Ζυγού. Με αυτόν τον τρόπο έμειναν έξω από τα όρια της τότε νεότευκτης Αθωνικής πολιτείας με όποια προνόμια απέκτησε αυτή, πλήθος μοναστικών ιδρυμάτων, ησυχαστηρίων και κελιών που μπορούμε να πούμε ότι αποτελούν αρχέγονο και αναπόσπαστο μέρος της πρωτοαθωνικής ιστορίας.

Η Ιερά Μητρόπολη Ιερισσού Αγίου Όρους και Αρδαμερίου που φέρει τον τιμητικό τίτλο του «Αγίου Όρους», καθώς και ο δήμος Αριστοτέλη που στα όριά του βρίσκεται ο αγιοβάδιστος αυτός τόπος, έχουν την υποχρέωση να κάνουν γνωστή και να αναδείξουν τη σπάνια αυτή εκκλησιαστική ιστορία της Προ του Άθω περιοχής. Μιας περιοχής που αποτελεί τον πρόναο και την ιστορική απαρχή της Αγιώνυμης Πολιτείας.

 Χρήστος Καραστέργιος

Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό "Κύτταρο Ιερισσού", τεύχος 13/2016, σ.18.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

-Ι. Π. Μαμαλάκη, Το Άγιον Όρος δια μέσου των αιώνων, Μακεδονική Βιβλιοθήκη, 1971.

-Διονυσία Παπαχρυσάνθου, Ο Αθωνικός Μοναχισμός, Μ.Ι.Ε.Τ, 1992.

- Νικόλαος, Λ. Φορόπουλος, εγκ. Χάρη Πάτση, Νέα Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τόμος. 1.

- Άννα Σ. Καραμανιδου, Τα Μοναστήρια της Χαλκιδικής από τον 9ο αι. μέχρι τον 19ο αι., Θεσ/κη 2007.

- Εγκ. Πάπυρος, Λαρούς, Μπριτάνικα, Άθως, τόμος 4.

- Γ. Σμυρνάκης, Το Άγιον Όρος Άθως, Αθήνα 1902.

-Κ. Βλάχος, Ἡ Χερσόνησος τοῦ Ἁγίου Ὄρους- Ἄθω καί αἱ ἐν αὐτῆ μοναί καί οἱ μοναχοί πάλαι τε καί νῦν, 1903.

- Γ. Θεοχαρίδης, Κατεπανίκια τῆς Μακεδονίας, 1954.

-Ν. Παναγιωτάκης, «Ἄθως», 1962.

- Ι. Παπάγγελος, Χαλκιδική, 1990.

- Ι. Παπάγγελος, Εἰδήσεις γιά τά ἰβηρίτικα μετόχια τῆς Ἱερισσοῦ, 1985.

-Ε. Τσιγαρίδας,Χριστιανική Χαλκιδική, 1992.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ