 |
|
Ιβηριτική
Ιερά Επιστασία του έτους 1912 – 1913
Στη
θητεία αυτής της Επιστασίας έγινε η απελευθέρωση του Αγίου Όρους (2 Νοεμβρίου
1912)
Γρηγέντιος
προηγούμενος Ιβηρίτης, πρωτεπιστάτης, Συνέσιος μοναχός Παντοκρατορινός,
Στέφανος μοναχός Φιλοθεΐτης, Φώτιος μοναχός Σιμωνοπετρίτης, επιστάτες,
Ανατόλιος μοναχός Βατοπαιδινός, αρχιγραμματέας, Αρσένιος μοναχός Ξενοφωντινός,
γραμματέας.
(Φωτογραφία: Στέφανος ιερομόναχος) |
Το ενδιαφέρον των Ρώσων, η οικοδομική δραστηριότητα και
οι χαμένες περιουσίες
της
Γιωτας Μυρτσιωτη
Εκατό
χρόνια πριν, στις 2 Νοεμβρίου 1912, άγημα του ελληνικού στόλου αποβιβαζόταν από
τα αγκυροβολημένα στη Δάφνη ελληνικά πολεμικά πλοία, στη Χερσόνησο του Αγίου
Ορους. Οι μοναχοί έκρουαν τις καμπάνες φωνάζοντας «Χριστός Ανέστη! Ζήτω η
Ελευθερία! Ζήτω ο Ελληνισμός! Ζήτω η Ορθοδοξία! Ζήτω η Ελλάς!» και ύψωναν την
ελληνική σημαία. Τις ίδιες ώρες, ένα σύντομο δελτίο Τύπου έφτανε σε όλες σχεδόν
τις εφημερίδες της Ελλάδας: «Σήμερον την 10ην πρωινήν ώρα κατελήφθη η
Χερσόνησος του Αθω διά ταυτοχρόνου αποβάσεως αγημάτων εις όρμον Αμμουλιανής και
λιμένα Δάφνης, το επίνειον των Καρυών, της έδρας της Ιεράς Κοινότητας του Αγίου
Ορους».
Στις
Καρυές, η Ιερά Επιστασία συγκροτεί άμεσα τριμελή επιτροπή με σκοπό την παράδοση
του καϊμακάμη (Οθωμανού πολιτικού διοικητή) και των άλλων σωμάτων ασφαλείας. Το
άγημα έγινε δεκτό στην πρωτεύουσα της Αθωνικής Πολιτείας με ζητωκραυγές από ένα
μεγάλο πλήθος που κατέφθασε από όλο σχεδόν το Αγιον Ορος. Στρατιώτες και
πατέρες πανηγύριζαν μαζί τον τερματισμό της οθωμανικής κυριαρχίας στον Αθω μετά
από μισή χιλιετία.
Ποιος
Αθως όμως απελευθερώθηκε το 1912; Πώς βίωναν στο Ορος την οθωμανική κυριαρχία,
από το 1423 όταν μοναχοί και ησυχαστές βρέθηκαν να μοιράζονται την τραγική
μοίρα των υπολοίπων χριστιανικών πληθυσμών της χερσονήσου του Αίμου και της
Μικράς Ασίας; Πώς επιβίωναν σε περιόδους κρίσεων όταν από έξωθεν αποφάσεις
έχαναν εισοδήματα και περιουσίες τους με επιβολές δυσβάστακτων φόρων και
δημεύσεις κτημάτων; Πώς αντιστάθηκαν οι Αγιορείτες πατέρες στις προσπάθειες της
κρατικής εξουσίας για πλήρη έλεγχο της εσωτερικής του διοίκησης αλλά και στη
διεθνοποίηση της Αθωνικής Χερσονήσου; Και, πώς προστάτευσαν την «έρημο» του
ιερού τόπου από τον «κόσμο»;
Οι
εικόνες από τις δύσκολες περιόδους που φθάνουν στις μέρες μας μέσα από
ντοκουμέντα και έρευνες εστιάζουν σε μια γενική πραγματικότητα. Η μοναστική
πολιτεία έχοντας ξεπεράσει τις τραγικές συνέπειες της συμμετοχής της στον
απελευθερωτικό αγώνα του 1821, αλλά και της επανάστασης της Χαλκιδικής, βίωνε
μια πολυεπίπεδη ανάκαμψη, αρκετές δεκαετίες πριν από την ενσωμάτωση του Α.Ο.
στην ελληνική επικράτεια, επισήμανε ο διευθυντής του Ινστιτούτου Ιστορικών
Ερευνών του Εθνικού ιδρύματος Ερευνών, Κρίτων Χρυσοχοΐδης, ανοίγοντας την
επιστημονική συζήτηση για τις πτυχές της ιστορίας στον Αθω πριν και μετά την απελευθέρωση,
στις επετειακές εκδηλώσεις της εκατονταετηρίδας (συνέδριο, εκθέσεις,
βιβλιογραφία) που διοργανώνει στη Θεσσαλονίκη η «Αγιορείτικη Εστία». «Με
εξαίρεση την ασάφεια και τη ρευστότητα σχετικά με το status του Αγίου Ορους,
που υπήρξε κυρίαρχο θέμα διεθνών συνδιασκέψεων και μετά την απελευθέρωση,
οδεύοντας προς λύση μόνο μετά την επικράτηση της Οκτωβριανής Επανάστασης στη
Ρωσία το 1917 και λίγο αργότερα με τις διεθνείς Συνθήκες των Σεβρών και της
Λωζάννης, ο Αθως γνωρίζει την πλήρη ανάπτυξή του».
Βασική
συνιστώσα ήταν το ρωσικό ενδιαφέρον για το Αγιον Ορος, ήδη από τα μέσα του 19ου
αιώνα με τη μαζική εγκαταβίωση των Ρώσων μοναχών, που ανέτρεψε τη δημογραφική
του εικόνα. Στο τέλος του 19ου αιώνα, 7.432 μοναχούς αριθμούσε συνολικά η
Αθωνική Πολιτεία, ενώ παραμονές της απελευθέρωσης (1910) ανήλθε σε 9.850,
αριθμός ασύγκριτα μεγαλύτερος από εκείνον του 14ου αιώνα που θεωρείται ο
«χρυσούς αιών» του αθωνικού μοναχισμού.
Η
οικοδομική δραστηριότητα, μετά την απόλυτη σχεδόν στασιμότητα που ακολούθησε
την ελληνική επανάσταση, αυξάνεται και η οικονομική του κατάσταση ανακάμπτει
παρά τα αλλεπάλληλα πλήγματα. Αρχικά το 1863, όταν το νεοσύστατο ρουμανικό
κράτος δήμευσε τις περιουσίες των Αγιορείτικων ιδρυμάτων, άλλων μεγάλων μονών
(Σινά, Μετεώρων) και των πατριαρχείων της Ανατολής: 35 μοναστήρια και πάνω από
200 μετόχια με τεράστιες εκτάσεις που είχαν δωρηθεί από ηγεμόνες της Μολδαβίας,
της Βλαχίας και αξιωματούχων παραδουνάβιων ηγεμονιών χάθηκαν. Δέκα χρόνια
αργότερα, η ρωσική κυβέρνηση αποφάσισε να εκδιώξει τους μοναχούς από τα κτήματα
της Βεσσαραβίας και του Καυκάσου, αποδίδοντας στις μονές μόνο τα 2/5 των
εισοδημάτων τους. Οι συνέπειες έπληξαν τις μονές Βατοπεδίου, που διέθετε
απέραντες κτήσεις στη Βεσσαραβία, και Ιβήρων που κατείχε αξιόλογη περιουσία
στον Καύκασο.
Οι
μονές, ωστόσο, αναζήτησαν νέα έσοδα, αξιοποιώντας αφ’ ενός τα αγροτικά μετόχια
που κατείχαν στη Μακεδονία και σε όλη την οθωμανική επικράτεια από τη Μικρά
Ασία ώς την Ηπειρο, καθώς και τα νησιά του Αιγαίου. Η αρχιτεκτονική εικόνα
άλλαξε σε μοναστήρια, σκήτες και κελιά με μνημειακά οικοδομήματα, πολλά από τα
οποία σε διαστάσεις ασύμμετρες προς τα αγιορείτικα δεδομένα. Η ίδια εικόνα
διατηρείται σε μεγάλο βαθμό έως σήμερα, παρατηρεί ο αρχιτέκτονας Πλούταρχος
Θεοχαρίδης. «Παρά τον έκδηλο συντηρητισμό», όπως σημειώνει, «δυτικά
αρχιτεκτονικά ρεύματα, με εμφανή παρουσία στα αστικά κέντρα τόσο της Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας όσο και των νέων χριστιανικών κρατών της Βαλκανικής, κάνουν
αισθητή την παρουσία τους στον Αθω».
Όλα
για τη διατήρηση της χιλιετούς αυτονομίας
Η
απελευθέρωση του Αγίου Ορους αν και θα έπρεπε να σηματοδοτήσει την έναρξη μιας
νέας εποχής για την Αθωνική Πολιτεία, εντούτοις στάθηκε αφορμή να έρθουν στην
επιφάνεια χρονίζονται προβλήματα που η οθωμανική περίοδος δεν επέτρεπε να
φανούν. Η κατάσταση της ασάφειας, όπως σημειώνει ο δρ ιστορικός - θεολόγος
Δημήτριος Μουζάκης, για το καθεστώς του Αγίου Ορους, την πολιτική και νομική
του υπόσταση, είχε δυσμενείς επιπτώσεις και στην εσωτερική διοίκηση και
οργάνωσή του από το 1912 ώς το 1923. Οι απόπειρες παρέμβασης στο εσωτερικό
καθεστώς που ταλάνιζαν την Αθωνική Πολιτεία από τα τέλη του 19ου αιώνα με πρώτη
το 1860 συναντούσαν πάντα την αντίδραση της πλειοψηφίας των αθωνιτών.
«Αποτιμώντας
σήμερα, με την όποια διαύγεια μας εξασφαλίζει η απόσταση του χρόνου, τα γεγονότα
προ και μετά την απελευθέρωση, διαπιστώνουμε ότι σχεδόν όλα κινούνται γύρω από
έναν βασικό άξονα: την εξασφάλιση της χιλιετούς αυτονομίας της μοναστικής
πολιτείας και τη διαφύλαξη του εσωτερικού καθεστώτος διοικήσεως και των θεσμών
οργανώσεως του μοναστικού βίου από ποικίλες μορφές εξωτερικών επεμβάσεων. Οι
επεμβάσεις προέρχονταν τόσο από πολιτικούς όσο και από εκκλησιαστικούς
θεσμικούς παράγοντες της οθωμανικής αυτοκρατορίας, αλλά και από τρίτους, έξω
από το πλαίσιο του οθωμανικού κράτους, και σχετίζονταν με νέες πολιτικές
πραγματικότητες όπως αυτές που διαμορφώθηκαν στα Βαλκάνια» εξηγούσε ο Κρίτων
Χρυσοχοΐδης για τους αγώνες που αφορούσαν τη διατήρηση του αυτοδιοίκητου.
Παρά
τις προσπάθειες από την ανώτατη εκκλησιαστική αρχή (πατριάρχης Ιωακείμ Β΄) για
πλήρη έλεγχο του Αθω και τη σύνταξη κανονισμού ερήμην της πλειοψηφίας των
Αγιορειτών (1875), το νέο «Αγιορείτικο Σύνταγμα» με τίτλο «Γενικοί Κανονισμοί»
συντάχθηκε με τη συνεργασία μοναχών και πατριαρχικού εξάρχου το 1911.
Στηρίχθηκε στις αρχές του κανονισμού των αθωνιτών του 1880. Δεν πρόλαβε ωστόσο
να καταστεί νόμος του οθωμανικού κράτους, καθώς τον Νοέμβριο του ’12 ο
ελληνικός στόλος αποβιβάστηκε στο Α.Ο.
Ωστόσο,
η εφαρμογή πλείστων άρθρων του εξασφάλισε ομαλότητα στη λειτουργία των
εσωτερικών θεσμών ώς τη σύνταξη του οριστικού Καταστατικού Χάρτη του Αγίου
Ορους στη δεκαετία του ’20, και αφού η Οκτωβριανή Επανάσταση απομάκρυνε κάθε
σχέδιο για διεθνοποίηση ή ουδετεροποίηση ή συγκυριαρχία της Αθωνικής Πολιτείας.
«Από
έρημον εις κόσμον»
Την
περίοδο αυτή οι νέες τεχνολογίες εισβάλλουν και στο Αγιον Ορος. Ατμόπλοια
διακινούν προϊόντα και προσκυνητές όχι μόνο από τη Ρωσία, αλλά και από τις
εσχατιές της οθωμανικής επικράτειας. Οι ελληνικές ακτοπλοϊκές εταιρείες γύρω
στο 1880 περιλαμβάνουν το Αγιον Ορος στα τακτικά δρομολόγια από την
Κωνσταντινούπολη προς τη Θεσσαλονίκη, ενώ μια ρωσική εταιρεία από το 1857
εκτελεί πυκνό δρομολόγιο από την Οδησσό προς το Αγιον Ορος. Οι μοναχοί
αυξάνονται, λαϊκοί τεχνίτες και εργάτες συρρέουν για τις εκτεταμένες
οικοδομικές εργασίες, εργαστήρια και εμπορικά καταστήματα πληθαίνουν στο
διοικητικό κέντρο των αθωνιτών από λαϊκούς και μοναχούς, δημιουργώντας
καταστάσεις που ελάχιστα συνάδουν με την ιερή ησυχία του τόπου. Η λειτουργία
μιας πολυεθνικής και πολύβουης αγοράς στην πρωτεύουσα του Αθω από την υπαίθρια
αγορά που περιγράφει γλαφυρά στα 1744 ο Βασίλειος Μπάρκσυ και που σε εγκύκλιό
του ο πατριάρχης Ιωακείμ Γ΄ αναφέρει πως παρουσιάζει «μάλλον όψιν πολυτάραχου
πόλεως μετά πασών των συμπαρομαρτουσών κακιών», θορύβησε την Ιερά Κοινότητα, η
οποία το 1891 μετά από συστάσεις της Μεγάλης Εκκλησίας κλείνει τα καταστήματα
κελιωτών και κοσμικών επαναφέροντας την παραδοσιακή υπαίθρια αγορά με ντόπια
προϊόντα, μέτρο που ίσχυσε ώς το 1897, καθώς με πατριαρχικό σιγίλιο
επανακάμπτουν εργαστήρια και καταστήματα. Οι δραστηριότητες δεν ήταν μόνο
εμπορικές, αλλά και καλλιτεχνικές κάθε μορφής: μαρμαροτεχνία, μεταλλοτεχνία,
ξυλογλυπτική, χαλκογραφία, φωτογραφία, καλλιτεχνική βιβλιοδεσία, ωρολογοποιία
και πάνω από όλα η αγιογραφία αναπτύσσονται συστηματικά και πρωτοποριακά στην
αθωνική πολιτεία. Οργανωμένοι αγιογραφικοί οίκοι από κελιώτες αγιογράφους
(Καρυών, σκήτης της Αγίας Αννης, Καυσοκαλυβίων), αλλά και μεμονωμένους μοναχούς
και κοσμικούς ζωγράφους Ελληνες και Ρώσους αναπτύσσουν τη Ναζαρηνή Σχολή καλύπτοντας
τις ανάγκες της μοναστικής κοινότητας, αλλά και κοσμικών κέντρων. Σ αυτήν την
πολυσύνθετη και πολυάριθμη κοινότητα, το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα το
εκσυγχρονιζόμενο οθωμανικό κράτος οργανώνει ολιγάριθμο σώμα χωροφυλακής,
ταχυδρομική και τηλεγραφική υπηρεσία. Από το 1880 η μετάδοση της πληροφορίας
από και προς Ορος ήταν ταχύτατη. Αστραπιαία έφτασαν και τα νέα για την
απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης προετοιμάζοντας τους Αγιορείτες για τη δική τους
ελευθερία και ενσωμάτωση και της Αθωνικής Χερσονήσου στην ελληνική επικράτεια.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου