2277 - «Τα αγιορειτικά» του Ράλλη Κοψίδη (1929-2010)

Ράλλης Κοψίδης (1929-2010)

ΤΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ ΖΟΥΜΠΟΥΛΑΚΗ*

Ο εντοπισμός και η καταγραφή των πρωτότυπων έργων με τα οποία ζωγράφοι και χαράκτες στόλισαν λογής λογής βιβλία και έντυπα δεν είναι διόλου εύκολη υπόθεση, διότι τα βιβλία, όπως ξέρουμε, έπειτα από κάποιο χρονικό διάστημα --το οποίο σήμερα γίνεται όλο και βραχύτερο--, αποσύρονται από τα βιβλιοπωλεία και χάνονται, για να αρχίσει μετά το παλαιοβιβλιοπωλικό κυνήγι τους, ένα άθλημα ου παντός, από πολλές απόψεις. Αφήνω κατά μέρος ότι τα εξώφυλλα και η εικονογράφηση των βιβλίων αλλάζουν συχνά από έκδοση σε έκδοση, γι’ αυτό και πρέπει να τις ελέγξεις ουσιαστικά όλες, αν θέλεις να βγάλεις άκρη και να είσαι σίγουρος για ό,τι λες. Τα πράγματα θα ήταν βεβαίως διαφορετικά, αν ήταν διαφορετική η κατάσταση των δημόσιων βιβλιοθηκών της πατρίδας μας.
.......Όλες οι περιπτώσεις αναζήτησης αυτών των ζωγραφικών έργων δεν είναι προφανώς το ίδιο δύσκολες, για τον απλούστατο λόγο ότι δεν είναι εξίσου δυσεύρετα όλα τα βιβλία. Η περίπτωση πάντως του Ράλλη Κοψίδη ανήκει στις δυσκολότερες, διότι το μεγαλύτερο μέρος των χαρακτικών και των σχεδίων του εκόσμησε θρησκευτικά βιβλία ή έντυπα, δηλαδή εκδόσεις που πολύ συχνά δεν πήραν την κανονική οδό παραγωγής και εμπορίας. Θέλω να πω πως πολλά από αυτά τα βιβλία δεν εκδόθηκαν από κανονικούς εκδότες, αλλά από μοναστήρια, θρησκευτικά σωματεία ή και ιδιώτες, και δεν έφτασαν τα περισσότερα στους πάγκους των γενικών βιβλιοπωλείων¹. Θα φέρω ένα παράδειγμα. Το 1958 εκδόθηκε το βιβλίο Ο πολύτιμος μαργαρίτης. Βιογραφία των οσίων πατέρων ημών Βαρλαάμ και Ιωάσαφ, προλεγόμενα-μετάφρασις-σημειώσεις αρχιμ. Αυγουστίνου Ν. Καντιώτου, έκδοση του περιοδικού Χριστιανική Σπίθα. Ποιος θα μπορούσε να φανταστεί ότι το βιβλίο αυτό είναι κατάμεστο με δεκάδες θαυμάσια σχέδια του Κοψίδη; Το βιβλίο κυκλοφορεί ακόμη, σε φωτομηχανική ανατύπωση (4η έκδοση 2007), με όλα τα σχέδια του Κοψίδη, κακοτυπωμένα πια, αλλά ποιος φιλότεχνος διαβάζει βιβλία του Καντιώτη;

Ο Κοψίδης αγαπούσε το Όρος και το επισκεπτόταν, για πολυήμερες μάλλον παραμονές. «Τρεις φορές έχω πάει εκεί πέρα τραβηγμένος απ’την τέχνη του και το βαθύ του μυστήριο», γράφει ο ίδιος στο βιβλιαράκι του Ο εξαίσιος Άθωνας (Αθήνα 1964, σ. 10). Οι τρεις αυτές φορές είναι: Αύγουστος 1955, Σεπτέμβριος 1956, Αύγουστος 1963. Δεν γνωρίζω αν ξαναπήγε μετά το 1963. Ο Κοψίδης έκανε στο Όρος ό,τι κάνει κάθε άλλος επισκέπτης ή προσκυνητής, μα επιπλέον σχεδίαζε πολύ. Με κριτήριο βιβλιολογικό, σε ποια δηλαδή βιβλία πρωτοδημοσιεύτηκαν, θα μπορούσαμε να κατατάξουμε (και να αναζητήσουμε περαιτέρω) τα αγιορείτικα έργα του σε τρεις ομάδες.
.......Α. Εκείνα που βρίσκονται στα βιβλία του ίδιου για το Άγιο Όρος.
.......Β. Εκείνα που περιέχονται σε βιβλία άλλων συγγραφέων για το Όρος.
.......Γ. Όσα περιέχονται σε βιβλία άλλων συγγραφέων, τα οποία δεν είναι αποκλειστικώς αφιερωμένα στο Όρος, αλλά συνδέονται με αυτό εμμέσως ή μερικώς, ή, σε άλλες περιπτώσεις, δεν έχουν καμία σχέση με αυτό.
.......Θα ασχοληθούμε παρακάτω με τις δύο πρώτες ομάδες. Η τρίτη είναι πολύ εκτεταμένη και χρειάζεται άλλο χώρο η παρουσίασή της. 
.......Α. Η πρώτη ομάδα περιλαμβάνει τρία μικρά βιβλία: 
.......1. Σταυροί εις τον Άθωνα, έκδοσις Θρησκευτικής και Ηθικής Εγκυκλοπαιδείας, Αθήνα 1963, σ. 26. Είναι αφιερωμένο στον Κόντογλου και προλογίζεται από τον Ν.Κ. Μουτσόπουλο. Εκδίδεται «επί τη χιλιετηρίδι του Αγίου Όρους» ως «συμβολή εις την μελέτην της λαϊκής τέχνης του Άθωνος». Περιέχει πολλές δεκάδες σχέδια που αντιγράφουν, κατά κατηγορίες, διάφορους τύπους αγιορειτικών σταυρών (κεραμοπλαστικούς, ανάγλυφους σε πέτρα ή μάρμαρο, ολόγλυφους σε μάρμαρο, σιδερένιους συμπαγείς ή διάτρητους, κεντητούς κ.λπ.).

2. Ο εξαίσιος Άθωνας, Αθήνα 1964, σ. 32, με δεκατέσσερα χαρακτικά (τα περισσότερα hors-texte), εκ των οποίων δύο έγχρωμα. Αφιερωμένο στον Νίκο Μουτσόπουλο, τον προλογιστή του προηγούμενου βιβλίου, «που σκέφτεται ελληνικά». Τα αγιορείτικο οδοιπορικό του συγγραφέα, τυπωμένο σε πλήρως ατονικό σύστημα, εκφράζει μια προσέγγιση αισθητική και ελληνοκεντρική:

.......«Το να καταλάβει κανείς τη βυζαντινή τέχνη είναι ο μόνος δρόμος για να καταλάβει το Άγιον Όρος. [...] Και η αναγωγή σ’ ένα έντονο Ελληνικό Ρυθμό αποτελεί ένα μοναδικό τεκμήριο της συνέχειας του πολιτισμού μας που οι ψευτοδιανοούμενοι της Αϊδελβέργης θέλησαν να πουν ότι κόπηκε με το τέλος της κλασικής εποχής. Αυτό είναι η πιο μεγάλη ανοησία από τις τόσες που έχουν πει για την κακομοίρα την Ελλάδα οι πάσης φύσεως σοφοί και επιστήμονες της “Ευρώπης”.

.......Κι αντίς το Άγιον Όρος, φανερός συνδετικός κρίκος της κλασικής εποχής με το βυζάντιο και τη σύγχρονη Ελλάδα, να κρατάει ζωντανή την παράδοσή του, τη νόθεψε κάποτε κι αυτό με τα ιταλορωσικά προϊόντα που θυμίζουνε διακόσμηση ζαχαροπλαστείου. Εκεί στο Όρος είναι το Βυζάντιο. Και το Βυζάντιο είναι Ελλάδα, το ίδιο όπως και η περίφημη «αρχαία Ελλάδα» αν όχι ανώτερο». (σ. 22)

3. Το Άδυτον, Αθήνα 1968, λεύκωμα με δεκαπέντε ξυλογραφίες για το Άγιον Όρος και ένα μικρό κείμενο του ίδιου, σε ύφος λόγιο, με τίτλο «Ρόδον του παραδείσου». ΣτονΕξαίσιο Άθωνα εξηγείται ο τίτλος Άδυτον: 
.......«Μα τ’ Άγιον Όρος έχει μια ψυχή μυστική, κρυμμένη, που δεν μπορείς εύκολα να την διακρίνεις. Κι αυτό με κάνει να λυπάμαι γιατί τα λόγια του ανθρώπου είναι μα την αλήθεια πολύ φτωχά ίσα-ίσα όταν τάχεις ανάγκη, για να μπορέσεις να εκφράσεις το ανέκφραστο. Και το «Άδυτον» μένει τις πιο πολλές φορές κλεισμένο κι ούτε το ξέρεις αν υπάρχει. Αυτό που βλέπεις είναι μονάχα η επιφάνεια η απατηλή, η «παρερχομένη» και τα πιο πολλά που γραφήκανε γι’αυτό το μυστήριο που λέγεται Άγιον Όρος είναι πράγματα ανάξια να διαβαστούν κι ανόητα μέσα στη σοφή βεβαιότητά τους». (σ. 25-26)

Οι ξυλογραφίες του Άδυτου έχουν θέμα τους αγιορείτικα κτίσματα και, κυρίως, μοναστήρια, σε αντίθεση με τον Εξαίσιο Άθωνα όπου, με εξαίρεση τα «Ερειπωμένα σπίτια στο Βατοπαίδι», επικρατούν μορφές καλογέρων.

Β. Από τη δεύτερη ομάδα τα βιβλία που έχω εντοπίσει είναι, κατά χρονολογική σειρά, τα εξής: 
.......1. Μοναχού Θεοκλήτου Διονυσιάτου, Μεταξύ ουρανού και γης. Αγιορειτικός μοναχισμός, «Αστήρ»- Αλ. κ΄ Ε. Παπαδημητρίου, Αθήνα, Δεκέμβριος 1955. Το βιβλίο εκτός από πέντε εικόνες του Κόντογλου (οι δύο έγχρωμες, hors-texte) είναι γεμάτο με σχέδια του Κοψίδη (και δύο hors-texte έγχρωμες εικόνες), από το εξώφυλλο ώς το οπισθόφυλλο. Στη σ. [142] υπάρχει λίαν επαινετικό, ανυπόγραφο κείμενο για τον εικοσιεξάχρονο ζωγράφο, όπου μεταξύ των άλλων και η εξής πληροφορία:
.......«Ο κ. Κοψίδης [...] μετέβη δε κατά το παρελθόν έτος εις Άγιον Όρος, συνοδεύων τον διακεκριμένον αγιογράφον κ. Σπ. Παπανικολάου, όπου ειργάσθησαν εις την αντιγραφήν τοιχογραφιών του Πρωτάτου των Καρυών, εντολή του Υπουργείου Εθν. Παιδείας και Θρησκευμάτων».
.......Η φράση «κατά το παρελθόν έτος» σημαίνει, νομίζω, κατά το 1955, το έτος δηλαδή που μόλις παρήλθε, δεδομένου ότι το βιβλίο τυπώθηκε τον Δεκέμβριο 1955 (σε μεταγενέστερες εκδόσεις αναφέρεται ως έτος πρώτης έκδοσης το 1956). Από τη β΄ έκδοσή του (1967) και μετά έχουν αφαιρεθεί τα περισσότερα από τα σχέδια του Κοψίδη και γενικά το βιβλίο εικονογραφικώς έχει αλλοιωθεί βάναυσα. 
.......2. Χρυσοστόμου Μουστάκα, αρχιμανδρίτου, Το Άγιον Όρος Άθω, «Αστήρ»- Αλ. κ΄ Ε. Παπαδημητρίου, Αθήνα 1957. Εκτός από έξι εικόνες του Κόντογλου, όλα τα άλλα σχέδια είναι του Κοψίδη. Στις σ. 57 και 63 υπάρχουν σχέδια δύο σύγχρονων μοναχών, για τους οποίους ωστόσο δεν γίνεται λόγος στο βιβλίο. 
.......3. Constantine Cavarnos, Anchored in God. Life, Art and Thought on the Holy Mountain of Athos, «Αστήρ»- Αλ. κ΄ Ε. Παπαδημητρίου, Αθήνα 1959. Από τη δεύτερη έκδοση (1975) και εφεξής εκδίδεται από το The Institute for the Byzantine and Modern Greek Studies ( Μπέλμοντ Μασσαχουσέτης, ΗΠΑ). Έχω υπόψη μου την 3η έκδοση (1991). Εκτός από πέντε σχέδια και λιγοστά «βουλώματα» στις σελίδες που ανήκουν στον Κόντογλου, όλα τα άλλα σχέδια είναι του Κοψίδη. 
.......4. Κώστας Ε. Λασσιθιωτάκης, Άγιον Όρος. Περιδιάβαση καθαρμού, «Αστήρ»-Αλ. κ΄ Ε. Παπαδημητρίου, Αθήνα 1973.
.......Στην ίδια κατηγορία μπορούν να ενταχθούν και τα βιβλία: 
.......1. La vie de saint Athanase l’Athonite, πρόλογος D.O.R. (Dom Olivier Rousseau), Chevetogne (Βέλγιο) 1963. Το βιβλίο εκδίδεται για την χιλιετηρίδα του Αγίου Όρους. Στον Κοψίδη, εκτός από τα πρωτότυπα σχέδια με τα οποία κατακόσμησε το βιβλίο, φαίνεται να ανήκει και ο γενικός σχεδιασμός της έκδοσης. Υπάρχει και ελληνική έκδοση του βιβλίου, αντιγραφική της βελγικής, με μετάφραση του βίου από τον Βασ. Μουστάκη, που τυπώθηκε το 1964 στο τυπογραφείο του Ροσσoλάτου, με το οποίο συνεργαζόταν ο Κοψίδης. 
.......2. Κούλης Ζαμπαθάς, Κρυμμένα θαύματα στο κελλί του Ραβδούχου στον Άθωνα,Μαυρίδης, Αθήνα 1964. 
.......3. Κούλης Ζαμπαθάς, Το Πορφυρογέννητο μοναστήρι (Απ’το αυτοκρατικό Βυζάντιο στη Μεγίστη Λαύρα), Αθήνα 1966.

Φιλάρετος μοναχός Καρουλιώτης (1872-1962)
(Σχέδιο: Ράλλης Κοψίδης, 1957)

http://athosprosopography.blogspot.gr

Γεώργιος μοναχός ο αναχωρητής,

κελλιώτης Βατοπαιδινός (γεν. 1921)
(Σχέδιο: Ράλλης Κοψίδης, 1957)

http://athosprosopography.blogspot.gr

Κωνσταντίνος μοναχός Καρεώτης,
ο διά Χριστόν σαλός (1898-μετά το 1969)
(Σχέδιο: Ράλλης Κοψίδης, 1957)

http://athosprosopography.blogspot.gr

Αν, μετά από αυτή τη σύντομη βιβλιογραφική περιδιάβαση, ήθελε κάποιος να συγκροτήσει το corpus των αγιορειτικών χαρακτικών και σχεδίων του Κοψίδη, τι θα περιλάμβανε τελικά σε αυτό; Εκείνα ασφαλώς που βρίσκονται στα δικά του βιβλία (ομάδα Α). Θα διαπιστώσει ωστόσο ότι στη δεύτερη ομάδα υπάρχουν και σχέδια που δεν έχουν αυστηρά ως θέμα τους μέρη, κτίσματα, πρόσωπα και πράγματα του Όρους, αλλά απεικονίζουν σκηνές της φύσης και της μοναχικής ζωής που μπορούν θαυμάσια να συνδέονται και με άλλους τόπους. Το ίδιο ισχύει και για τις μορφές των αγίων που έζησαν στο Όρος αλλά δεν ανήκουν αποκλειστικά σε αυτό. Η μεγαλύτερη βεβαίως δυσκολία του θα ήταν να βρει τα χαρακτικά και τα σχέδια της τρίτης ομάδας. Αξίζει εδώ να σημειωθεί ότι ο Κοψίδης δεν μετέφερε από βιβλίο σε βιβλίο τα ίδια σχέδια και ας του το επέτρεπε το θέμα, αλλά έκανε κάθε φορά καινούρια. Υπάρχουν επαναλήψεις αλλά είναι λίγες.
.......Για μας πάντως, που δεν έχουμε να λύσουμε παρόμοια προβλήματα, εκείνο που έχει σημασία είναι ότι τα χαρακτικά και ακόμη περισσότερο, κατά τη γνώμη μου, τα σχέδια, του Κοψίδη για το Όρος είναι θαυμάσια έργα: απλά, λιτά, φίνα. Γενικά, τα θρησκευτικά σχέδια του είναι ίσως ό,τι καλύτερο έκανε ο Κοψίδης. Είναι πολύ κρίμα που όλα αυτά, χιλιάδες κυριολεκτικά σχέδια, είναι εξαιρετικά δύσκολο να τα γνωρίσει και να τα χαρεί κανείς, αν δεν είναι κυνηγός παλαιών βιβλίων ή αν δεν έχει φίλους τέτοιους κυνηγούς.

*Ο Σταύρος Ζουμπουλάκης είναι διευθυντής του περιοδικού «Νέα Εστία».

1 Οι αναδημοσιεύσεις των έργων αυτών σε άλλα θρησκευτικά βιβλία, φυλλάδια ή περιοδικά, άγνωστα και απίθανα τις πιο πολλές φορές, χωρίς την άδεια του ζωγράφου, από ανθρώπους που αγνοούν κάθε έννοια πνευματικών δικαιωμάτων, είναι πραγματικά εκτός βιβλιογραφικού ελέγχου.Αυτό δεν ισχύει βεβαίως μόνο για τον Κοψίδη.

Εφημερίδα Η ΑΥΓΗ
26/12/2010

http://www.avgi.gr