1193 - Αθωνικός Πολιτισμός

Ο γνήσιος Αγιορείτης είναι η ειλικρινεστέρα ευρωπαϊκή ψυχή, αναφέρει ο Πρωτεπιστάτης του Αγίου Όρους, Ιερομόναχος Καλίνικος Ιβηρίτης, στην προσφώνησή του προς τον πρόεδρο της Έυρωπαϊκής Ενωσης κ. Ζακ Σαντέρ, στις 10.5.1997, κατά την επίσκεψη του τελευταίου στην Αθωνική Πολιτεία.

Ο Άθως αποτελεί ζωντανό μνημείο, όπου δεν υφίσταται παρελθόν και μέλλον. Η εικόνα του επιβλητικού του όγκου, του αμετακίνητου μεγαλείου της ιστορίας του και των πνευματικών αξιών του, υπέρ των χιλίων και πλέον ετών, στην ουσία αποτελεί έναν υπεριστορικό θεσμό, μοναδικό στον κόσμο, τον οποίο δεν μπόρεσαν να παρασύρουν τα ορμητικά ρεύματα των αιώνων, χάρη στην βαθειά βίωση του Ορθόδοξου Ανατολικού Μοναχικού Ιδεώδους, το οποίο τόσους αιώνες, κυριαρχεί στην ζωή των οικιτώρων του Άθω. Το Άγιον Όρος, με τη μοναδική φυσική του υπόσταση, συνιστά ένα χώρο πνευματικό, ο οποίος στην έκφρασή του παραμένει ανά τους αιώνες οικουμενικός, άνευ γεωγραφικών ορίων, στερούμενος κριτηρίων συγχύσεως, όπως η πολυγλωσσία, η πολυεθνικότητα, η πολιτισμική ανακατάταξη, η πάλη του κτιστού με το άκτιστο, η πάλη του πνεύματος και της ύλης.

Ο Άθως, ανά τους αιώνες, παρουσιάζεται, ως μια πολυσυλλεκτική πολιτισμική κοινότητα, στην ευρύτερη και πληρέστερη ύπαρξη και υπόστασή της, όπου η αρμονική συνύπαρξη διαφορετικών παραγόντων εθνολογικής προελεύσεως, υφίσταται, λόγω της Ορθοδόξου εθνικής και πολιτισμικής, αυτοσυνείδησης των λαών, που τροφοδοτούν τον Άθω, ανά τους αιώνες με Μοναχούς. Η εν Χριστώ Ιησού ενοποίηση, κάτω από την Οικουμενικότητα της Ορθοδοξίας και του Αγίου Όρους, εκφράζεται ως πόθος για πνευματική ανάταση, σε αναζήτηση του Θεού. Ο Θεός είναι ο «άλλος» στο Άγιο Όρος είναι ο «εν Χριστώ αδελφός», κατ’ όνομα και κατ’ ουσία.

Έτσι, λοιπόν, η δημιουργία της ενιαίας κοινότητας, προέρχεται από την ενιαία αντίληψη περί πραγματικής αδελφοσύνης, αδελφογνωσίας, η οποία οδηγεί προς τον απώτερο υπαρξιακό σκοπό.. τη Θεογνωσία.

Η Οικουμενικότητα ως Θεογνωσία, λογίζεται ως πνεύμα και σχήμα Παραδοσιακό, όπου το εφικτό και βιώσιμο, κατακτάται στη συνείδηση του Αγιορείτη Μοναχού, ως Μαρτυρία του Σταυρού, και ως αγώνας για τη γνησιότητα της πνευματικής παρακαταθήκης των παρελθόντων Πατέρων και Αδελφών.

Ο Αγιορείτης Μοναχός δεν προσεύχεται «εθνικά». Προσεύχεται «οικουμενικά».

Γι’ αυτό και σε κάθε βήμα, κάθε πνοή της αιωνίου καθημερινότητας του, εκφράζεται η προσευχή του, ως προωθημένο εναγώνιο αίτημα ζωής, σωτηρίας, ενότητας, αδελφοσύνης, δυναμικής υγιούς δημιουργίας.

Η Αγιορείτικη Πολιτεία, είναι ολοκληρωτική, αφού ολοκληρωτικός είναι και ο αγώνας του Μοναχού στο υπαρξιακό του πεδίο.

Καρπός του ολοκληρωτισμού αυτού, είναι η ελευθερία. Τούτη η όντως πολιτική αντίφαση των εννοιών και των ονομάτων, στον Άθω γίνεται αιώνες τώρα πραγματικότητα βιώσιμη. Μία πραγματικότητα η οποία βιώνεται μόνον στη σφαίρα του μεταφυσικού. Δεν εκβιάζεται με λογική ή εγκεφαλική γνώση και αντίληψη. Κατακτάτε στην καρδιά, στα δάκρυα, στον ιδρώτα και τον πόνο ενός αγώνα σκληρού και ανελέητου, μέχρις εσχάτων. Ως έκφραση και στάση ζωής. Απαντάται ως αγαπητική διάθεση ενός δυναμικού ενδιάθετου Λόγου. Ακραίου ερωτικού πόθου προς το κάλλος. Τούτο το κάλλος θα το γευθείς αόριστα στο ανέσπερο φως του Οικουμενικού βλέμματος του Αγιορείτη Μοναχού, όταν αυτός κοιτά στο δικό σου βλέμμα το βλέμμα του Θεού, το βλέμμα του αδελφού του.

Το Άγιον Όρος, ως ορισμός και σημείο αναφοράς του Οικουμενικού Πνεύματος της Ορθοδοξίας, αποτελεί το μεγαλύτερο ζωντανό τεκμήριο για την υπόστασή της.

Το Άγιον Όρος δεν είναι κατεστημένο. Δεν μπορεί να γίνει κατεστημένο. γιατί τότε θα πάψει να υφίσταται. Όσο στον Άθω η Οικουμενική αναγωγή και βίωση του Μοναχικού πνεύματος, θα ζουν στον ολοκληρωτικό αγώνα και θα καρπούνται την εν Χριστώ ελευθερία, συνεχώς η Οικουμενική του προσφορά θα επεκτείνεται ως κατάθεση αγάπης του κάλλους. ως κάλλος πολιτισμικό, ως μνημείο της ανθρώπινης υπάρξεως στην παγκοσμιότητα.

Ο Άθως προϋπήρχε του Βυζαντίου, ως Πολιτεία Μοναχική, όπου το Πολίτευμα ακολουθούσε τις ευαγγελικές επιταγές απαρέκκλιτα, όπως και σήμερα. Ο Άθως αποτέλεσε το προοίμιο του Βυζαντινού Πολιτισμού, ως ανεξάντλητη πηγή πνεύματος, και ως ακένωτη δεξαμενή του Οικουμενικού Πολιτικού Μηνύματος του Βυζαντινού Πολιτισμικού Όντος.

Τράγος

το Α΄ Τυπικό του Αγίου όρους (972)

Κατά το Βυζάντιο, πήρε σχήμα και δομή, ως οργανωμένη πλέον κοινότητα, η οποία καλλιέργησε και βίωσε τον κοινοτισμό, εντός του κοινοβιακού χριστιανικού ιδεώδους. Έτσι, λοιπόν, η προσπάθεια αιώνων, πήρε την ιδιαίτερη διοικητική της μορφή, ως διαχρονικό συστατικό της υπόστασης του Πολιτεύματος του Άθω. Χωρίς το οποίο, θα παρέμεινε ευνουχισμένο, μη βιώσιμο τούτο το Πολίτευμα. Απ’ αρχής η διοικητική κλίμακα του Άθω, άρχιζε ως Οικουμενική προσπάθεια και ζήτηση. Κατέληγε, ως Οικουμενική προσφορά, στον περιβάλλοντα κόσμο. Το Αγιορείτικο Πολίτευμα, είχε τεράστιο βάθος στα υποστατικά του στοιχεία, γι’ αυτό και παρέμεινε ζωντανό και μετά το Βυζάντιο.

Το Άγιον Όρος, σκλαβωμένο από τούς Οθωμανούς, «ελευθερώθηκε» πνευματικά, συμπαρασύροντας με την Οικουμενικότητά του, και τους λοιπούς Ορθόδοξους λαούς προς την πνευματική τους απελευθέρωση, καθώς και στη φυσική τους αποκατάσταση από τον Οθωμανικό ζυγό.

Κατά τη διάρκεια της σκλαβιάς του, δεν έπαψε ποτέ να προσεύχεται Οικουμενικά. Να δημιουργεί Οικουμενικό Πολιτισμό.

Στις μέρες μας, κυριαρχεί η αντίληψη ότι στο Άγιον Όρος ζει το Βυζάντιο. Η μεσαιωνική ατμόσφαιρα, η οποία κυριαρχεί στον γεωφυσικό του χώρο, προσδίδει μια τέτοια αντίληψη, συνδυαζόμενη με το αρχαίο τυπικό της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ανατολής.

Θα ήταν μεγάλος υποβιβασμός του Αγίου Όρους, να περιορίζαμε την παρουσία του και την αναφορά του, μόνο σε μια συγκεκριμένη πολιτισμική περίοδο, άσχετα εάν αυτή διακρίνεται από μεγαλείο πνευματικού και πολιτιστικού κάλλους.

Το Άγιον Όρος ή η Αθωνική Πολιτεία, δεν έπαψε ποτέ από της υπάρξεώς της, να δημιουργεί Οικουμενικά σε όλα τα επίπεδα που τη χαρακτηρίζουν. Η πολυεπίπεδη πολυπραγμοσύνη των Αγιορειτών Μοναχών, συνιστάται από τον ξεχωριστό χαρακτήρα και την Πολιτεία του Αγίου Όρους.

Ο Αγιορείτης Μοναχός και το πολιτικό γίγνεσθαι, είναι Χριστοκεντρικό. Γι' αυτό είναι υπεριστορικό, υπερεθνικό, υπέρκοσμο εντός του κόσμου.

Γι’ αυτό, ο Αγιορείτης Μοναχός είναι εκ παραδόσεως και εκ φύσεως Οικουμενικό ον, ελεύθερο, πέραν των συμβατικών ορίων και του ορισμού και του Οικουμενισμού ακόμη. Η Αγιορείτικη Μοναχική Πολιτεία είναι ριζοσπαστική. επαναστατική στη φύση της και στην πορεία της.

Οι Βυζαντινοί Αυτοκράτορες έχοντας επαυξημένη ευαισθησία (Ορθοδόξου Παιδείας τέκνα και αυτοί), κατενόησαν την Οικουμενική πορεία του Άθω, και προσέδωσαν σε αυτήν, προνόμια τα οποία, θα συνέβαλαν στην ανέλιξη του Οικουμενισμού, όχι μόνο ως αξίας, αλλά και ως βιώσιμου διαχρονικού πολιτισμικού θεσμού.

Εξού και το πρώτο προνόμιο, «το αυτοδέσποτον του Άθω» το οποίο είχε στην ουσία του την κατανόηση και εφαρμογή της έννοιας, στη συνείδηση.

Ο Αγιορείτης, ως επαναστάτης εκ της φύσεώς του, είναι ανυπόταχτος σε κάθε μορφή δεσποτίας. Όχι για λόγους «άναρχου φύσεως», αλλά για να μπορεί απερίσπαστα να υποταχθεί στον όντος Δεσπότη των Πάντων. Ο Αγιορείτης Μοναχός, εκουσίως ζει την υποταγή στην Δεσποτεία του Ιησού Χριστού, για να ελευθερωθεί από παν κοσμικό μέσο υποταγής, ξεκινώντας τον σκληρό αγώνα του, πρώτα από την ίδια την ανθρώπινη φύση του.

Ορθά, λοιπόν, οι Αυτοκράτορες άφησαν τον Δεσπότη Χριστό να κυβερνήσει τους υποτακτικούς Του, διασφαλίζοντας το δώρο αυτό και με άλλα προνόμια τα οποία βοηθούν αυτή τη σχέση να γίνει απερίσπαστα πιο δυνατή και ουσιώδης.

Ο Αγιορείτης Μοναχός, στο Βυζάντιο «αυτοδέσποτος» και όχι «αδέσποτος», σήμερα «αυτοδιοίκητος» και όχι «αδιοίκητος» συνεχίζει την πνευματική του πορεία και την Οικουμενική του προσφορά στον κόσμο.

Η Αθωνική Πολιτεία έχει δημουργήσει, αιώνες τώρα, την δική της πολιτισμική υπόσταση. Ως Κοινοτική Πολιτεία, έχει δημιουργήσει το δικό της ιδιαίτερο δίκαιο και οργάνωση, το δικό της γραμματειακό πνευματικό πλούτο, τη δική της αρχιτεκτονική μορφή, τη δική της τέχνη και ζωγραφική. Ανήγαγε κάθε πνευματικό και υλικό μέσο σε προϊόν πολιτισμικής προαγωγής, ως μαρτυρία της Οικουμενικής Αποστολής της.

Αναφέραμε την πολυεπίπεδη πολυπραγμοσύνη, διότι ο Αγιορείτης Μοναχός, αιώνες τώρα, ο ίδιος είναι ο νομοθέτης, ο ίδιος είναι ο συγγραφεύς και μουσικός υμνογράφος, ο ίδιος είναι ο αρχιτέκτων, ο ζωγράφος, ο τεχνίτης.

Το Άγιον Όρος, απορρόφησε με μοναδικό τρόπο κάθε εθνολογική ιδιαιτερότητα και κάθε εθνολογικό στοιχείο, των οικιτώρων του. Το καλλιέργησε ανά τους αιώνες και το απέδωσε με έναν εξίσου μοναδικό τρόπο ως πολιτισμική πραγματικότητα. Τούτη η πολιτισμική πραγματικότητα συνεχίζει να ζει, συνεχώς δημιουργεί νέες συνισταμένες και καταθέτει νέα τεκμήρια πολιτισμού.

Στον Άθω δημιουργήθηκε και συνεχίζει να δημιουργείται, ένας ολόκληρος πολιτισμός. Ο Αθωνικός Πολιτισμός.

Ο Αθωνικός Πολιτισμός είναι Οικουμενικός γιατί περιέχει πολυσυλλεκτικά στοιχεία, αρμονικά δεμένα μεταξύ τους και αποδιδόμενα με τον μοναδικό Αγιορείτικο Τρόπο, το ύφος και το ήθος.

Έστω και εάν η διατύπωση αυτή μοιάζει αρκετά προωθημένη ως αντίληψη, υφίσταται ως διαχρονική πραγματικότητα.

Υφίσταται ως Οικουμενική προσευχή, όπου όλοι αναλίσκονται για τους άλλους σε μία μετακένωση πνεύματος, η οποία αιώνες τώρα κρατά στη ζωή αυτή τη μοναδική πολιτεία.

Ο Αθωνικός Πολιτισμός είναι στην ουσία του προϊόν αγαπητικού ερωτισμού. Στην Ορθοδοξία, ο άνθρωπος ως «εικόνα και ομοίωση» του Δημιουργού του, είναι ον ποιητικό. Ο Ποιητής Θεός, ποίησε τον άνθρωπο, καθ’ ομοίωσή Του δίδοντάς του, ζωή με την πνοή Του.

Τούτη η ένθεη πνοή που έδωσε ζωή στον άνθρωπο είναι η πνοή της Αγάπης του θεού προς τον άνθρωπο. Τούτη την πνοή ο άνθρωπος τη ζει ως στοιχείο της ζωής του. Ως ερωτική διάθεση, ως αγάπη, ως θυσία για τον άλλον.

Κατόπιν, ο Θεός έπλασε πλάι στον Αδάμ την Εύα για να μην είναι μόνος του. Ο Αδάμ πλέον διαχέει την ενδιάθετη αγάπη του και προς την Εύα.

Δηλαδή, και «οριζοντίως». Η «κάθετη» αγάπη λογίζεται ως αγάπη προς τα άνω.

Ως αγαπητική αναγωγή προς τον Δωρητή της αγάπης, τον Θεό.

Έτσι λοιπόν, ο Αδάμ, εκφράζει την αγάπη του σε σχήμα σταυρού θα λέγαμε, «καθέτως» και «οριζοντίως», όπου στην τομή της αγαπητικής αυτής γραμμικής απεικόνισης, στο Ιερό Κέντρο, βρίσκεται ο Ιησούς Χριστός.

Τούτη η αγάπη του Αδάμ στην αρχική μορφή της, πριν την έκπτωση, ήταν εκ φύσεως ολοκληρωτική. Η αγάπη του Αδάμ στην πλήρωσή της διαχέεται παντού. Σε κάθε γωνιά του τότε κόσμου. Σε κάθε κατεύθυνση. Άλλωστε και πάλι σε γραμμική αναφορά, η προσωνυμία Αδάμ, προσδιορίζει θα λέγαμε, και πάλι τα σημεία του ορίζοντα σε σχήμα Σταυρού. Ανατολή-Δύση-Άρκτος-Μεσηβρία.

Ως Αδάμ διαχρονικά νοείται ο άνθρωπος ο οποίος ως υπαρξιακή του κλίση και αποστολή φέρει την έκφραση της αγάπης. Της αγάπης που πηγάζει από τη δημιουργία, και το νόημα του Σταυρού. Τούτη η Σταυρική αγάπη είναι η Μοναχική κλίση. Ο Γολγοθάς και η Σταύρωση προηγούνται της Ανάστασης.

Ο Αγιορείτης Μοναχός, ως πολιτικό και υπαρξιακό ον, είναι ολοκληρωτικά ερωτικός. Εδώ ο έρως ανταποκρίνεται ως αγώνας αγάπης και έρωτα προς το θείο. Ο Ένθεος έρως αποτελεί και όλη την προσπάθεια του μοναχού για την υπαρξιακή του ολοκλήρωση.

Έτσι, λοιπόν, ο Αγιορείτης Μοναχός, ωθούμενος ενδιάθετα από έρωτα προς τα «άνω», επέλεξε και πάλι την ολοκληρωτική μορφή αφιέρωσης στο Θεό. Για το απερίσπαστο της προσπάθειας, και την υπέρτατη πλήρωση της ενδιάθετης ερωτικής του κλίσης, ο Αγιορείτης «Αδάμ» απέκλεισε τον Έρω των ανθρώπων.

Δηλαδή, τη μορφή του ανθρώπινου έρωτα, του έρωτα της «Εύας».

Δεν απέρριψε την Εύα ως φυσικό πρόσωπο της δημιουργίας του Θεού, ως σπλάχνο από τα σπλάχνα του. Αλλά ως συμβατική έννοια, ξένη προς τον σκοπό της κλίσεώς του από τον Ιησού Χριστό.

Η Εύα ως εικόνα και πρόσωπο Θεού, εξυμνείται καθημερινά στο Άγιον Όρος, στο πρόσωπο της Υπεραγίας Θεοτόκου, η οποία ενώνει εν Χριστώ Ιησού, όλους τους ανθρώπους ως πρόσωπα και εικόνες Θεού, και όχι ως γένη.

Γι’αυτό το Άγιον Όρος είναι «Άβατο» προς τις γυναίκες.

Το «Άβατο» της Αθωνικής Πολιτείας δημουργήθηκε στην καρδιά του Αγιορείτη Μοναχού, ως ολοκληρωτική κλίση έρωτος προς το Θεό.

Κάποτε αυτό έγινε εθιμικό δίκαιο, ώσπου έλαβε και νομική υπόσταση, για τη διασφάλισή του. Ως προνόμιο ενθέου κλίσεως και εξαγιαστικής προοπτικής, και ως Σταυρός μαρτυρίου, ο οποίος καλεί τον Αγιορείτη Μοναχό στην αυθυπέρβαση της ίδιάς του της φύσης. Σ’ έναν παρά φύση αγώνα, μέχρις εσχάτων, για τη βίωση του αιωνίου του όντος έρωτος. Του ενθέου έρωτος.

Γι’ αυτό το «Άβατο» δεν θα καταργηθεί ποτέ. Γιατί δεν έχει καμιά σχέση με την νομικιστική ή πεζή αντίληψη της συμβατικής διανόησης, η οποία δίδει τις όποιες ερμηνείες της στον ορισμό αυτό.

Ο ορισμός του «αυτοδέσποτου και αυτοδιοίκητου» έχει άμεση σχέση με τον ορισμό του «Άβατου». Αποτελούν και οι δύο έννοιες ένα συστατικό. Τον ένθεο έρωτα. Το «Άβατον» της Αθωνικής Πολιτείας «αυτοδιοικείται» στην καρδιά του Μοναχού. Ο οικουμενικός Αγιορείτης Μοναχός, προσφέρει τούτο τον υπερβατικό και λαμπρό πολιτισμό του, ως προϊόν και έκφραση του ένθεου έρωτα ο οποίος κυριαρχεί τη ζωή του, προσδιορίζει την κάθε πράξη του.

Το Άγιον Όρος γι’ αυτό θα ζήσει ως Οικουμενικό Κέντρο, γιατί είναι κέντρο ένθεου ερωτικής αναφοράς, «Άβατο» προς κάθε έκπτωση ανθρωποκεντρική και μικροπρέπεια που θα μείωνε την υπερβατική διάστασή του.

Τούτη την έκφραση του ενθέου έρωτά του, ως προϊόν και κατάθεση πολιτισμικής πραγματικότητος, η Αθωνική Πολιτεία δώρησε στην παγκόσμιο κοινωνία, ως Οικουμενικό μήνυμα ζωής και δημιουργίας.

Τούτη την ερωτική ένθεη έκφραση και το δημιουργικό μήνυμα ζωής, προσπαθώ και εγώ περίπου επτά (7) χρόνια τώρα να προσεγγίσω, με το νόθο νεοελληνικό μου πνεύμα, «άβατο» προς τα υπαρξιακά μηνύματα των Αγιορειτών Πατέρων, οι οποίοι τόσα χρόνια με ανέχονται ανάμεσά τους, με τον «αυτοδέσποτο εγωϊσμό μου» και την όντως «αδέσποτη ζωή» μου.

Ας συγχωρέσουν την κρίση μου για την Πολιτεία τους και τις διατυπώσεις μου για την ερωτική διάθεσή τους και ας προσευχηθούν για μένα στο Θεό να νιώσω κάποτε στο ελάχιστο το προϊόν του αγαπητικού ερωτισμού τους. 

Συγγραφέας: Όμηρος Φωτιάδης

Άρδην τ. 11, 1997