Παρασκευή 22 Φεβρουαρίου 2013

2738 - Άγνωστες φορητές εικόνες του Αγιορείτη ιερομ. Διονυσίου του εκ Φουρνά

Ἡ Ἁγία Τριάς.
Εἰκόνα στό τέμπλο τοῦ κοιμητηριακοῦ ναοῦ τῆς Ἁγ. Τριάδος,
Σκήτης Καυσοκαλυβίων,
πού ἀποδίδεται στόν ἱερομ. Διονύσιο τόν ἐκ Φουρνᾶ καί τό συνεργεῖο του.
Πρῶτο μισό 18ου αἰ.

Παταπίου μοναχοῦ Καυσοκαλυβίτου 

Στ πρτο τταρτο το 18ου α. μφανζεται στ γιον ρος να νανεωτικ καλλιτεχνικ ρεμα, καθαρ γιορετικο, πο προτενει τν πιστροφ κα ντιγραφ τν παλαιτερων προτπων τς τχνης τς ποχς τν Παλαιολγων κα κυρως τς συμβατικ λεγμενης "Μακεδονικς"  Σχολς. κριος κφραστς το ρεματος ατο εναι λγιος ερομναχος Διονσιος π τν Φουρν τν γρφων (1670-περ.1746). Διονσιος εναι γνωστς κυρως ς συγγραφας, σ συνεργασα μ τν ερομναχο Κριλλο Φωτειν τν Χο (+ 1805)[1], τς περφημης «ρμηνεας τς Ζωγραφικς Τχνης» (1728-1733)[2]· Μ τ γχειρδιο ατ, κτς τν παροχ χρσιμων εκονογραφικν κα τεχνικν δηγιν πρς τος ζωγρφους ερν εκνων, Διονσιος γνεται παρλληλα κα θεωρητικς κφραστς το παραπνω καλλιτεχνικο ρεματος πιστροφς στν παλαιολγεια ζωγραφικ.
.......μως Διονσιος ταν κα νας ριστος ζωγρφος, παρ' λες τς περ το ντιθτου πψεις πο κατ τ παρελθν κφρστηκαν[3]. Σμφωνα μ τ μχρι τρα στοιχεα, τ πρτο μνημεο πο στρησε (1711) κα στ ποο παντται καλλιτεχνικ τση πο προαναφρθηκε, εναι τ παρεκκλσι το Τιμου Προδρμου, στ κελλ πο διος μναζε, στ κντρο τν Καρυν.
.......Τ ρεμα τς πιστροφς  στν παλαιολγεια τχνη, πο γκαινιστηκε, πως ναφραμε, τν πρτη δεκαετα το 18ου α. μ τ ργο λλ κα τν διδασκαλα το Διονυσου το κ Φουρν κα συνεχστηκε, σ ψηλτερο ποιοτικ ππεδο, π τος ζωγρφους Δαβδ π τ Σελεντσα Αλνος (ξωνρθηκας παρεκκλησου τς Κουκουζλισσας Λαρας, 1715) κα Κοσμ π τ Λμνο (παρεκκλσι γ. Δημητρου Βατοπεδου, 1721), δν μποροσε παρ ν πηρεσει τος ζωγρφους πο τος κολοθησαν, κυρως στ γ. ρος, πως συντοπτης το Διονυσου, ερομ. Παρθνιος, πιλεγμενος Σκορτος, στν ερτερο κκλο το ποου, ποδσαμε πολ ξιλογα ργα ζωγραφικς, πως τ Κυριακ τς Σκτης γ. Τριδος Καυσοκαλυβων[4]. 
.......Παρλληλα, μεγλη διδοση το κειμνου τς "ρμηνεας" το Διονυσου, πο φανεται π τ πλθος τν χειργραφων ντιγρφων της, συνβαλε στ διδοση τν εκονογραφικν πψεν του κα στν μπδωση τς γνμης τι τχνη το Πανσληνου θ πρεπε ν εναι πδειγμα στν εκονογραφικ διαδικασα [5]. 
.......τσι βλπουμε, μ φορμ τν διδασκαλα το Διονυσου, πολλος γιορετες ζωγρφους, πως παραπνω ερομ. Παρθνιος κ Φουρν τν γρφων, ν στρφουν σταδιακ τν προσοχ τους στ ζωγραφικ το Πρωττου, ντιγρφοντας μεμονωμνους χαρακτηριστικος εκονογραφικος τπους κα συνθσεις· στοιχεα πο νσωμτωσαν, τς
.......Τ ζωγραφικ ατ ρεμα  δν ναφρεται τσο στ μμηση καλλιτεχνικν τρπων π τ ζωγραφικ το Πρωττου, σο στν ντιγραφ εκονιστικν τπων μεμονωμνων μορφν, πο στορονται στ " μητρα λων τν γιορειτικν κκλησιν"[7]. Διονσιος εχε ς μεσο πρτυπο τς τοιχογραφες το διπλανο του ναο, το Πρωττου[8]. μως κατ βση, προσλωσ του στν τχνη το Πανσληνου, σχυσε μνο γι τς εκνες το Χριστο κα μορφς μεμονωμνων γων[9]. ντθετα, στς πολυπρσωπες σκηνς κα συνθσεις, Διονσιος προχρησε σ' να συγκερασμ τν σγχρονν του ασθητικν τσεων, πως ταν ο πιβισεις τς συντηρητικς τεχνοτροπας το 17ου α., ο μμεσες πιδρσεις π τ δυτικ ζωγραφικ ο πιρρος π τ λαϊκ τχνη (κυρως στ διακσμηση τν νδυμασιν)[10]. 
.......Τ καλλιτεχνικ ρεμα πο ξφραζε ερομ. Διονσιος π τν Φουρν τν γρφων, κυρως μσα π τν ρμηνεα του, ταν ρεμα πιστροφς στς γιες παραδσεις τς κκλησας, καθς θεα λατρεα, πο σχετζεται μεσα μ τς ερς εκνες, ποτελε τν κριο κορμ της. Δν θ ταν περβολ σως ν πομε τι Διονσιος κ Φουρν ταν νας πρϊμος Κολλυβς[11], λγα μλιστα χρνια πρν π τν κδλωση ατο το φιλοκαλλικο κινματος, τ 1752. λλωστε κα ατς ξαναγκστηκε ν γκαταλεψει τν θω[12] - πως ργτερα κα ο ερο Κολλυβδες - κα ν δρσει στν πατρδα του τ Μον τς Ζωοδχου Πηγς - καθς κα ο Κολλυβδες δρυσαν Μονς στν κτς το θω λλδα.
.......πως θ δεξουμε στ συνχεια, ερομ. Διονσιος π τν Φουρν τν γρφων[13] διατηροσε στενς πνευματικς κα καλλιτεχνικς σχσεις μ τν πομακρυσμνη Σκτη Καυσοκαλυβων, πο ξθρεψε κολλυβδες Πατρες πως εροδ. Νεφυτος Καυσοκαλυβτης, ρχηγς το κολλυβαδικο κινματος στ πρτο του στδιο.
.......Σμφωνα μ τν βιογρφο του, Θεοφνη τν ξ γρφων (1784), Διονσιος "... διγε κελλικς κα σχως ν τ  τν Καρεαων σκτ, σκητικς κατ Χριστν γωνιζμενος · μετ' ο πολ δ τοσοτον ες ψος λλακεν ρετν, στε πολλος τν κεσε, να μ πντας επω, περακοντσαι. θεν κα πλεονος κα ντελεστρας γλιχμενος γωγς, οκ λειπε διηνεκς τος ρημικωτροις κα νιαοις μοναχος, ντωνταις φημ κα Καυσοκαλυβταις μιλεν κα συζητεν περ ρ ετς κα θικο βου, ν μνον αυτ λογιζμενος τοπον, τ μ τρχας ν πγωνι χειν, περ πντ νσιον τος τ κεσε οκοσι νομζεται. Κα ε τοτων ηπρει κατ' κενον τν καιρν, ταχως ν κα τοτων νυπερθτως τν περοχικν τς ρετς τπων παφκετο. λλ' πειδ τοτο ατ πρσκομμα περβαλλοσης ρετς τοτ νκειτο, διτριβεν ς φην ν Κραις, πισπεδων τας σημραι σκσεσι τ κρεττονι τ χερον καθυποτξαι, οτινος σ στερον ο διμαρτε κατ τπον μνον κενοις διενηνοχς..."[14].    
.......Βλπουμε λοιπν τι Διονσιος π τ πρτα χρνια πο γκαταβωσε στν θω[15], πισκεπτταν συνεχς τ Καυσοκαλβια κα τν περιοχ τους[16] κα ντρυφοσε πνευματικ στος λγους κα τν γιαστικ ζω τν κε νασκουμνων πατρων, συζητντας μαζ τους περ ρετς κα θικο βου. Βλπουμε πσης τι ἐάν δν εχε τν τυχα ν εναι - σως λγω λικας, μι πο ταν περπου 17-19 τν - γνειος, θ μενε γι πντα στ Καυσοκαλβια, στν " περοχικ τς ρετς τπο"[17]. 
.......Τν ποχ ατ διλαμπαν στ Σκτη - κτς π τν γιο δρυτ της, σ. κκιος τ Νο τν  Καυσοκαλυβτη ( 12 πριλου 1730) π τ Γλιτσα - σιομρτυς Ρωμανς Καρπενησιτης (14 ανουαρου 1694) π τ χωρι σπρπυργος, λγιος ερομναχος ωνς Καυσοκαλυβτης (1765) π τν Καστανι κα ποτακτικς του ερομ. Πελγιος · λοι τους καταγμενοι π τν περιοχ τν γρφων, πως κα Διονσιος. Εναι μλιστα χαρακτηριστικ τι ταν, μετ π πμονες παρακλσεις,  παπα Πελγιος, φνοντας τ Καυσοκαλβια, νλαβε τν γουμενα κα μαζ της τν ναδιοργνωση τς Μονς Προυσο, νθεσε στος μαθητς το Διονυσου το κ Φουρν, Γεργιο ναγνστου (π τν Φουρν τν γρφων) κα Γεργιο Γεωργου, τν στρηση (1785) το νου καθολικο τς Κοιμσεως τς Θεοτκου πο ς γομενος νγειρε κ βθρων τ 1754[18]. 

.......Εκνες το Διονυσου στ Καυσοκαλβια 
.......Σ πιστολ πο ποστλλει ερομ. ναστσιος Γρδιος (1654-1729) στ Διονσιο << κ τς μικρς μονς τς ν Βρανιανος γας Παρασκευς >>, στς 24 κτωβρου το 1727[19], δνει τ γνμη του, σ σχετικ ρτηση το Διονυσου περ τς πιγραφς πο πρπει ν φρουν τ φωτοστφανα τν ες τπον τς γ. Τριδος τριν γγλων. Γρφει συγκεκριμνα, νμεσα σ λλα, πρς < τν πανοσιτατον ν ερομονχοις κα ν ζωγραφοδιδασκλοις ρστ κυρίῳ Διονυσίῳ >>:
......."...Δο ζητματα γυρεεις ν σο διαλσω: τ να δι τος εκονζοντας γγλους τν γαν τριδα, ν εναι πρπον κα ελογον ν γρφεται ες τ στφαν τους τ ν, ς κα π το στεφνου το Κυρου·  κα σο ποκρνομαι, τι δν νθυμομαι ν τ εδα ες καμαν τοιατην εκνα, κα ν γιωσνη σου χεις νθβολα παλαιν κα μεγλων ζωγρφων, σν το Πανσελνου[20] πο μο λεγες κα τρων τοιοτων, ποαν μφιβολαν πρπει ν χεις; ν εναι γραμμνον δν εναι, βλπεις τα· κα τ κμνει χρεα ν ρωτς περ τοτου μνα; μως ταν κοπισς δ, ν θλς κα δικν μου γνμην, θλομεν τ ξετσει κα καλλιτερα, κα θλομεν τ ερει Θεο δηγοντος κα φωτζοντος...".   
.......Δν γνωρζουμε γι ποι λγο Διονσιος ρωτοσε τν Γρδιο περ το παραπνω ζητματος·  γι ν ξρει τ θ γρψει στν ρμηνεα του περ ατο προκειμνου ν στορσει ρθ εκνα τς γ. Τριδος κατ τν ρθδοξη κδοχ της (Φιλοξενα το βραμ) ; π τ μχρι σμερα ερεθντα ργα το Διονυσου, εκνα τς γ. Τριδος (το τπου τν τριν γγλων τς Φιλοξενας το βραμ[21]) δν χει ντοπιστε, πλν ατς το Κοιμητηριακο ναο τν Καυσοκαλυβων, πο μες ποδδουμε στν Διονσιο κα τ ργαστρι του. Στν διο να ο δεσποτικς εκνες το Χριστο Παντοκρτορος κα τς Θεοτκου δηγητρας ποτελον να ζωγραφικ σνολο μ τν παραπνω εκνα τς γ. Τριδος κα προρχονται π τν διο χρωστρα.
.......π καλλιτεχνικ ποψη ο μορφς κα στς τρες εκνες το τμπλου το κοιμητηριακο ναο τς γ. Τριδος εναι ρωμαλες, μ σωματικ ερτητα κα γκο κα ντσσονται στν τση πιστροφς στ πανσελνειο ζωγραφικ, πο κηρσσει στς ρχς το 18ου α. Διονσιος κ Φουρν. Τ εκονογραφικ πρτυπο τς εκνας το Χριστο Παντοκρτορος βρσκεται στν παρσταση το νθρονου Χριστο, πο βρσκεται σ τοιχογραφα το Μανουλ Πανσληνου στ Πρωττο τν Καρυν (περ. 1290[22]). Ο τρες εκνες εναι νεπγραφες κα χρονολγητες. στσο λοφνερη καλλιτεχνικ, τεχνοτροπικ κα σχεδιαστικ μοιτητα τς εκνας το Χριστο Παντοκρτορος  μ νλογες εκνες το Διονυσου, πως κενες το Χριστο Παντοκρτορος στ τμπλο το Κελλιο του στς Καρυς, στ μον γ. Παλου, στ Πρωττο κα κυρως στ Λιτ το Καθολικο τς μονς Κουτλουμουσου, μς πιτρπει ν θεωρσουμε τς τρες ατς εκνες το κοιμητηριακο ναο τς γ. Τριδος καλλιτεχνικ σνολο το Διονυσου κα το ργαστηρου του, φιλοτεχνημνο περ τς ρχς τς τρτης δεκαετας το 18ου α, τν ποχ δηλ. τς δετερης περιδου παρουσας το Διονυσου στν θω (1729-1734).
.......Τ Δωδεκορτο, πο κοσμε τ τμπλο το παρεκκλησου το Τιμου Προδρμου, το κελλιο το Διονυσου στς Καρυς, θεωρεται ργο το Διονυσου κα χρονολογεται λγο μετ τ 1711[23], τος πο - σμφωνα μ τν κτιτορικ πιγραφ -λοκλρωσε τν στρηση το ναο. Μα π τς εκνες ατς εναι κι ατ τς Βαϊοφρου το Κυρου[24] ποα εναι καθ' λα μοια μ μικρ εκνα τς διας ορτς τς εκονοθκης το Κυριακο τς Σκτης Καυσοκαλυβων. σγκριση τν δο εκνων εναι ποκαλυπτικ. Ο εκονογραφικς κα τεχνοτροπικς μοιτητες τν δο ργων, πρα τν χρση το διου νθιβλου, τ πανομοιτυπα βασικ πρσωπα, πως κα τ δευτερεοντα στοιχεα καθς κα παλαιογραφα τν πιγραφν πο χουν τν διο τπο γραμμτων, μς δηγον στ βεβαιτητα τι πρκειται γι ργο το διου το Διονυσου το κ Φουρν. εκνα ατ, πρπει ν εχε στορηθε π τν Διονσιο στε ν τοποθετηθε πρς προσκυνηματικ χρση στ προηγομενο π τ πρχον Κυριακ τς Σκτης, τ ποο κατεδαφστηκε τ 1915 κα στ θση του νεγρθηκε σημερινς Κοιμητηριακς να τς γ. Τριδος. Στ να ατ βρσκονταν κα ο παραπνω τρες δεσποτικς εκνες πο περιγρψαμε κα πο σχετζονται κι ατς μ τ ργαστριο το Διονυσου το κ Φουρν.
.......Στν καυσοκαλυβτικη Καλβη το γ. ωννου το Θεολγου βρσκουμε τρες φορητς εκνες πο θ μποροσαν κι ατς ν ποδοθον στν Διονσιο τν κ Φουρν. Στν Καλβη πρχουν δο παρεκκλσια · τ κριο, το γ. ωννου το Θεολγου κα τ μικρτερο, το γ. Νικολου. Στ τμπλο το δετερου βρσκονται δο εκνες, το Χριστο Παντοκρτορος κα τς Θεοτκου βρεφοκρατοσας. Ο δο εκνες ποτελον νιαο καλλιτεχνικ σνολο μαζ μ τν εκνα το Εαγγελιστο ωννου το Θεολγου πο βρσκεται στ λλο παρεκκλσι. Κα στς τρες εκνες ο πιγραφς, π παλαιογραφικ ποψη εναι ταυτσημες κα φανεται ν χουν κτελεστε π τ διο χρι. Τ γενικτερα χαρακτηριστικ τν τριν εκνων καθς κα ο μοιες διαστσεις τους, μς δηγον στ συμπρασμα τι ταν παλαιτερα εκνες το διου τμπλου.
....... ερομ. Πασιος Μυτιληναος εναι, πως θ δομε σ λλη ντητα, νακαινιστς τς Καλβης το γ. ωννου το Θεολγου καθς κα το μνυμου ναο.[25] Νας λοιπν το ωννου το Θεολγου προυπρχε το σημερινο ναο[26].κτιμομε λοιπν πς ο τρες ατς ατς εκνες βρσκονταν στ τμπλο το ρχικο παρεκκλησου το γ .ωννου το Θεολγου. Μετ τν κ βθρων νακανισ του, δο π τς εκνες ατς (Χριστο, Θεοτκου) μεταφρθηκαν στ τμπλο το μικρο παρεκκλησου πο βρσκεται σ σωτερικ χρο τς Καλβης (τ ποο φιερθηκε στν γ. Νικλαο), δ εκνα το γ. ωννου το Θεολγου παρμεινε ς προσκυνηματικ στ σημεριν μνυμο παρεκκλσι[27]. 
....... εκνα το Χριστο Παντοκρτορος παρουσιζει ντυπωσιακς μοιτητες (τεχνοτροπικς, σχεδιαστικς, καλλιτεχνικς ) μ τν ντστοιχη το τμπλου το ναο το Τιμου Προδρμου στ Κελλ το Διονυσου στς Καρυς. μοια κα παλαιογραφα τν πιγραφν[28]. εκνα πλι τς Θεοτκου (το τπου τς δηγτριας) εναι πλυτα συγγενς π τεχνοτροπικ κα γενικτερη καλλιτεχνικ ποψη μ τν ντστοιχη πο βρσκεται στ Μον γ. Παλου κα πο χει ποδοθε στ Διονσιο κα τ ργαστρι του[29]. μοια εναι κα τεχνικ κτλεση τν δο ργων. Τλος εκνα το γ. ωννου το Θεολγου[30] βρσκεται στ διο καλλιτεχνικ περιβλλον μ τς παραπνω εκνες το Διονυσου[31].
.......Κα ο τρες παραπνω εκνες τς Καλβης το γ. ωννου το Θεολγου, θ πρπει κα ν χρονολογηθον σ μα π τς περιδους τς παρουσας του στ γ. ρος, κυρως ατ μεταξ τν τν 1729-1734 κα ν ποδοθον στν διο τν Διονσιο τν κ Φουρν. Μ τ ργαστριο ατ λλωστε συνδσαμε τς παραπνω εκνες το κοιμητηριακο ναο τς διας Σκτης.


.......Ἀπόσπασμα  τῆς μελέτης τοῦ γράφοντος: «Μεταβυζαντινή τέχνη στή Σκήτη Καυσοκαλυβίων. Ἄγνωστες φορητές εἰκόνες Διονυσίου τοῦ ἐκ Φουρνᾶ»,πού δημοσιεύθηκε στόν τόμο τῶν Πρακτικῶν τοῦ Β΄ Διεθνοῦς Ἅγιον Ὄρος. Πνευματικότητα καί Ὀρθοδοξία. Τέχνη  [Ἑταιρεία Μακεδονικῶν Σπουδῶν. Θεσσαλονίκη 11-13 Νοεμβρίου 2005], Θεσσαλονίκη 2006, σ. 331-378. 

[1] Ζαβίρα Γ., Νέα Ἑλλάς, Ἀθῆναι 1872, σ. 324-325. Ὁ ἱερομ. Κύριλλος (+περ. 1753) κατά τό διάστημα 1718-1724 ἦταν μοναχός στή Μονή Προδρόμου Μουνδῶν στή Χίο. Ἀργότερα, τήν περίοδο 1725-1732 μαθήτευσε στόν ἱερομ. Διονύσιο τόν ἐκ Φουρνᾶ, μέ τόν ὁποῖο συνεργάστηκε στή συγγραφή τῆς "Ἑρμηνείας τῆς ζωγραφικῆς τέχνης". Τό 1783 φέρεται νά συμφωνεῖ νά ἱστορήσει τό καθολικό τῆς μονῆς  Μουνδῶν (σύμφωνα μέ κώδικα τῆς μονῆς πού βρίσκεται στή Βιβλιοθήκη Κοραῆ τῆς Χίου). Τό 1752 τόν βρίσκουμε μαζί μέ τό μαθητή του ἱερομ. Ἄνθιμο Κορέσιο στή Σμύρνη, ἐνῶ τό ἑπόμενο ἔτος ἐκλέχτηκε ἡγούμενος τῆς μονῆς Μουνδῶν.Τό μόνο του ἔργο μνημειακῆς ζωγραφικῆς (ἀπό τά σωζόμενα, μιά πού οἱ ναοί πού μαζί μέ τόν Διονύσιο ἱστόρησαν στόν Φουρνᾶ δέν σώζονται πιά) πού ἔχει μέχρι σήμερα ἐντοπιστεῖ, εἶναι τά σέ πολύ κακή κατάσταση ὑπολείμματα τῶν τοιχογραφιῶν τοῦ ἔτους 1743, τοῦ ναῒσκου τῆς Παναγίας τῆς Ἁγιογαλούσαινας, πού εἶναι τό καθολικό τῆς ἐρειπωμένης Μονῆς τοῦ Ἁγίου Γάλακτος. Σύμφωνα μέ ἐπιγραφή πού δέν σώζεται πιά, ὁ ναός ἱστορήθηκε ἀπό τόν Κύριλλο καί τή συνοδεία του, Παρθένιο καί Ἄνθιμο τούς ἱερομονάχους : "Διά χειρός τοῦ ἐν μακαρίᾳ τῇ μνήμῃ γενομένου τρισμακαριωτάτου ἡμῶν πατρός τοῦ Ἁγίου Γέροντος Κυρίλλου ἱερομονάχου Φωτεινοῦ καί τῆς συνοδείας αὐτοῦ, Ἀνθίμου ἱερομονάχου Κορεσίου καί Παρθενίου ἱερομονάχου Μακριδίκου γέγονεν ἡ παροῦσα ζωγραφία τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου διά συνδρομῆς καί ἐξόδου τοῦ εὐλαβεστάτου ἐν ἱερεῦσι Παπα κυρ Λέοντος Γαλάτουλα καί κτήτορος τῆς Μονῆς ταύτης. Κατά αψμγ ἔτος κατά μήνα Νοέμβριον ἤ Ἰνδικτιῶνος αηστ". Βλ.Χαλκιά-Στεφάνου Πόπη, Παναγία ἡ Ἁγιογαλούσαινα, περ. "Ἱστορία", Μάϊος 2005, σ.66. Οἱ δύο τελευταῖοι ἱερομόναχοι διετέλεσαν προεστῶτες γιά πολλά χρόνια τῆς μονῆς Τιμίου Προδρόμου Μουνδῶν Χίου, μετά τήν ἡγουμενία τοῦ Κυρίλλου. Ὁ Παρθένιος μάλιστα πιθανόν νά ταυτίζεται μέ τό ὄνομα πού ἀναφέρεται στό τέλος τῆς κτιτορικῆς ἐπιγραφῆς πού σώζεται στό ναό τοῦ Κελιοῦ τοῦ Διονυσίου τοῦ ἐκ Φουρνᾶ στίς Καρυές. Ἐπιπλέον τῶν παραπάνω τοιχογραφιῶν, μία φορητή εἰκόνα τοῦ Ἀρχαγγέλου Μιχαήλ, τοῦ ἔτους 1745, ἔργο τοῦ Κυρίλλου Φωτεινοῦ, βρίσκεται στό Βυζαντινό Μουσεῖο Ἀθηνῶν (Βλ. Χατζηδάκης Μ. -Δρακοπούλου Ε., Ἕλληνες ζωγράφοι μετά τήν Ἅλωση, τ.2, Ἀθήνα 1997, σ.453).
[2] Διονυσίου τοῦ ἐκ Φουρνᾶ, Ἑρμηνεία τῆς Ζωγραφικῆς Τέχνης καί αἱ κύριαι αὐτῆς ἀνέκδοτοι πηγαί, ἐκδιδομένη  μετά προλόγου νῦν τό πρῶτον πλήρης κατά τό πρωτότυπον αὐτῆς κείμενον, ὑπό Α. Παπαδοπούλου-Κεραμέως. Δαπάναις τῆς Αὐτοκρατορικῆς Ρωσικῆς Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας, Ἐν Πετρουπόλει. Τυπογραφεῖον B. KIRSCHBAUM 1909 (Ἐπανέκδοση, Ἐκδόσεις Σπανοῦ).Ἕνα πάντως ἀπό τά 16 περίπου ἀντίγραφα τῆς χειρόγραφης " Ἑρμηνείας", βρισκόταν στά Καυσοκαλύβια, στή  βιβλιοθήκη τῆς Καλύβης τοῦ Ἁγ. Γεωργίου Ἰωασαφαίων (Κώδ. 49 Ἰωασαφαίων. Ἀπό τό 1989 βρίσκεται στή Μεγ. Λαύρα). Βλ. Κουρίλα Ε., Κατάλογος... σ.76-77. Μάλιστα ὁ Κουρίλας ἀναφέρει ὅτι ὁ καυσοκαλυβίτικος αὐτός κώδικας "διασώζει τήν γνησιωτέραν παράδοσιν τοῦ κειμένου, ἥν ὁ Φουρνᾶς ἠθέλησεν ἐπί τό ἑλληνικότερον νά διασκευάσῃ ".
[3] Βλ. γιά παράδειγμα Ξυγγόπουλου Α., Τέσσαρες φορηταί εἰκόνες τοῦ Διονυσίου, " Ἑλληνικά" Ι (1937-1938), σ. 279.
[4] Πρ.βλ. τήν (ὑπό δημοσίευση στόν τόμο τῶν Πρακτικῶν) εἰσήγησή μας " Μεταβυζαντινή τέχνη στή Σκήτη Καυσοκαλυβίων. Ἄγνωστες φορητές εἰκόνες Διονυσίου τοῦ ἐκ Φουρνᾶ " στό Β Διεθνές Συμπόσιο <<Ἅγιον Ὄρος. Πνευματικότητα, Ὀρθοδοξία καί Τέχνη>>, Θεσσαλονίκη 11-13 Νοεμβρίου 2005, Πρόγραμμα- Περιλήψεις Θεσ/κη 2005.
[5] Παπάγγελος Ἰωακείμ, Οἱ μεταβυζαντινές τοιχογραφίες, Ἱερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου, τ.Α, Ἅγ. Ὄ ρος 1996, σ.292.
[6] Παπάγγελος Ἰωακείμ, Οἱ μεταβυζαντινές τοιχογραφίες...,, ὅπ., σ.292.
[7] Βίος Ἁγ. Σάββα, ἀρχιεπισκόπου Σερβίας.
[8] Τίς περισσότερες ἀπό τίς τοιχογραφίες τοῦ ναοῦ τοῦ Προδρόμου, δημοσίευσαν οἱ Byron R.-  Rice T., The birth of theWestern Paint, Λονδίνο 1930.
[9] Ξυγγόπουλου Ἀ., Σχεδίασμα ἱστορίας τῆς θρησκευτικῆς ζωγραφικῆς μετά τήν Ἅλωσιν, Ἀθῆναι 1957 (ἀνατύπωσις 1999), σ.295.
[10] Κυριακούδη Ε., Ἡ μνημειακή ζωγραφική στή Θεσσαλονίκη καί τό Ἅγιον Ὄρος, τό 18ο αἰ.. Αἰσθητικές ἀναζητήσεις καί τεχνοτροπικά ρεύματα, Θεσσαλονικέων πόλις, τ.4 (2001), σ. 145.
[11] Κανέλλου Δοσιθέου ἀρχιμ., Οἱ μοναχοί καί ὁ μοναχός, Πρακτικά Συνεδρίου " Διονύσιος ὁ ἐκ Φουρνᾶ καί τό ἔργον του. Καρπενήσιον 11-14 Ὀκτ. 1996 ", Ἀθῆναι 2003, σ.272-273.
[12] Καθώς ὁ ἴδιος μᾶς πληροφορεῖ σέ ἐπιστολή του.
[13] Ὁ Διονύσιος παρέμεινε στόν Ἅγ. Ὄρος τίς ἐξῆς περιόδους: 1686-1724, 1729-1734, 1739-1740  (συνολικά 44 ἔτη ).
[14]  "Βίος ἐν συνόψει τοῦ τῆς μονῆς κτίτορος κυρίου Διονυσίου, συγγραφείς μέν παρά τοῦ σοφολογιωτάτου ἐν ἱερομονάχοις καί ἐν διδασκάλοις ἀρίστου κυρίου κυρίου Θεοφάνους, ὅστις ἐχρημάτισε διάδοχος μετά τήν αὐτοῦ ἀποβίωσιν καί ἡγούμενος ἐν τῷδε μονυδρίῳ ". Στίχοι 30 -43. Δημοσιεύτηκε ἀπό τόν Κ.Θ. Δημαρᾶ στά " Ἑλληνικά" τ.Ι (1937-1938) 248-254.
[15] Σέ ἡλικία 16 ἐτῶν, περί τό 1786.
[16] Μέ τήν προσωνυμία " Ἀντωνίτες", ὁ βιογράφος τοῦ ἱερομ. Διονυσίου ἐννοεῖ, τό πιθανότερο, τούς πατέρες τοῦ ἀρχαίου Κελλίου τοῦ Ἁγ. Ἀντωνίου, πού βρίσκεται στήν περιοχή  Κρύα Νερά, πάνω ἀπό τά Καυσοκαλύβια. Ἡ ὕπαρξη τοῦ κελλιοῦ αὐτοῦ χρονολογεῖται τουλάχιστον ἀπό τόν 14ο αἰ. ὅπου ὑπῆρχε καί καλά ὀργανωμένο βιβλιογραφικό ἐργαστήριο. κυρίως Σέρβων μοναχῶν. Ὡς λιγώτερο πιθανή θεωρῶ τήν ἐκδοχή, ὁ Θεοφάνης μέ τή λέξη " Ἀντωνίτες" νά ἐννοεῖ τούς μοναχούς πού ζούσαν σέ ἄκρα ἄσκηση σύμφωνα μέ τό ὑπόδειγμα τῆς ζωῆς τοῦ Μεγάλου Ἀντωνίου. Ἄλλωστε ἡ λέξη " Ἀντωνίτες " καθώς εἶναι συνδεδεμένη μέ τό " Καυσοκαλυβίτες"  φαίνεται νά ἔχει γεωγραφική, περισσότερο, χρειά.
[17] Κι αὐτό διότι τήν ἐποχή αὐτή ἦταν σέ μεγάλη ἔνταση τό ζήτημα τῶν ἀγενείων μέ τίς ἀθωνικές μονές καί ἰδίως τή Μεγ. Λαύρα μέ τά πολλά της ἐξαρτήματα νά ἔχουν ἐκδώσει ἀρκετές ἐγκυκλίους πού προέβλεπαν αὐστηρές ποινές γιά ὅσους εἶχαν στή συνοδεία τους ἀγενείους νέους. Πάντως ὁ συντοπίτης τοῦ νεαροῦ τότε Διονυσίου, Ἅγ. Ἀκάκιος, εἶχε  τήν πρέπουσα διάκριση γιά τό παραπάνω ζήτημα. Συγκεκριμένα στό Βίο του ἀναφέρεται ὅτι "  Κάποτε οἱ μαθητές του τόν ρώτησαν γι' αὐτούς πού σκανδαλίζονται ἀπό τή θέα τῶν ὄμορφων προσώπων. Κι αὐτός, μέ κατάνυξη καί μέ τή συνηθισμένη του ἁπλότητα, ἀπάντησε: - Τί νά πῶ, δέν ξέρω. Γιατί ἐγώ ποτέ μου δέν σκανδαλίστηκα μέ τέτοια πράγματα. Ἀπεναντίας, βλέποντας αὐτά τά ὡραῖα πρόσωπα, κινοῦμαι σέ δοξολογία τοῦ Θεοῦ καί χαίρομαι γιά τά δημιουργήματά Του. Ὅταν οἱ ἀδελφοί τῆς Σκήτης, θέλοντας νά θεσπίσουν κανόνες σ' αὐτήν τόσο γιά τά παραπάνω ὅσο καί γιά ὁρισμένα ἄλλα θέματα, πού τούς φαινόταν εὔλογο ὅτι ἔπρεπε νά ρυθμιστοῦν, τόν συμβουλεύτηκαν, ἐκεῖνος τούς ἐμπόδισε λέγοντας: - Νά φυλάγεσθε, νά μήν κάνετε ποτέ στή Σκήτη καμμιά ἐντολή. Μά οὔτε κι ἀπό ἄλλον νά δεχθεῖτε ἐντολή, μήτε γιά τούς ἀγένειους μήτε γιά ὁτιδήποτε ἄλλο. Ἀρκετή εἶναι γιά μᾶς ἡ τιμωρία, πού ἔχουμε νά λάβουμε γιά τήν παράβαση τῶν ἐντολῶν τοῦ Χριστοῦ καί τῶν Ἁγίων Πατέρων. Διότι, ὅπου ἐντολή, ἐκεῖ καί παράβαση! " (Βλ. Παταπίου μον. Καυσοκαλυβίτου, Ἅγ. Ἀκάκιος Καυσοκαλυβίτης. Ἀπό τό περιβόλι τῆς Παναγίας στόν κῆπο τοῦ Θεοῦ, Ἅγ.Ὄρος 2001, σ.165-167). Αὐτή δέ ἡ διακριτική στάση τοῦ Ἁγ. Ἀκακίου περί τῶν ἀγενείων ἐνδεχομένως νά ἐξηγεῖ καί τήν συνεχή ἐντρύφηση τοῦ ἀγένειου Διονυσίου στή σκήτη τοῦ συμπατριώτη του Ἀγραφιώτη Ὁσίου.
[18] Δεριζιώτη Λ., Οἱ τοιχογραφίες τοῦ Καθολικοῦ, " Παναγία ἡ Προυσιώτισσα " στήν ἐφημ. "Ἡ Καθημερινή - Ἑπτά ἡμέρες" , 15/8/1999, σ.12-14.
[19]  Δημαρᾶ Κ, Διονύσιος ὁ ἐκ Φουρνᾶ, " Ἑλληνικά" Ι ( 1937-1938)  σ.258-259. Ἡ ἐπιστολή παραδίδεται σέ τρεῖς κώδικες: 122 Θεολογικῆς Σχολῆς Χάλκης, Suppl. 188 Ἐθνικῆς Βιβλιοθήκης Ἑλλάδος καί κώδικας (Ἰατρίδη) Γενικῶν Ἀρχείων τοῦ Κράτους.
[20] Ὁ εἰκονογραφικός αὐτός τύπος, στό Ἅγιον Ὄρος ἐμφανίζεται ἤδη ἀπό τό δεύτερο μισό τοῦ 14ου αἰ.  Πρ.βλ. Παζαρᾶ Ν., Τρεῖς εἰκόνες τοῦ κύκλου τοῦ Θεοφάνη τοῦ Κρητός, Βυζαντινά τ.23 (2002-2003), σ.380 ὑποσημ.37.
[21] Γιά τήν εἰκονογραφία τοῦ θέματος βλ. Χαραλάμπους-Μουρίκη Ντ., Ἡ παράστασις τῆς Φιλοξενίας τοῦ Ἀβραάμ σέ μία εἰκόνα τοῦ Βυζαντινοῦ Μουσείου, Δελτίον τῆς Χριστιανικῆς Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας, περ. Δ, τόμ. Γ (1962-1963), σ.87 κ. ἐξῆς.
[22] Τσιγαρίδας Ε., Μανουήλ Πανσέληνος ὁ κορυφαῖος ζωγράφος τῆς ἐποχῆς τῶν Παλαιολόγων, " Μανουήλ Πανσέληνος. Ἐκ τοῦ ἱεροῦ ναοῦ τοῦ Πρωτᾶτου", ἔκδ. "Ἁγιορ. Ἑστίας", Θεσ/κη 2003, σ.48.
[23]  Κακαβᾶς Γ., Τό τέμπλο τοῦ παρεκκλησίου τοῦ Τιμίου Προδρόμου στό κελλί τοῦ Διονυσίου τοῦ ἐκ Φουρνᾶ, στίς Καρυές τοῦ Ἁγ. Ὄρους, "Ἀντίφωνον", Ἀφιέρωμα στόν καθηγητή Ν. Β. Δρανδάκη, Θεσ/κη 1994, σ. 185, σημ.7, σ.188, σημ.35.
[24] Μέ τήν εἰκόνα αὐτή ἔχει συγγενή καλλιτεχνικό χαρακτῆρα (τεχνοτροπία, σχέδιο) φορητή τοῦ 1710 εἰκόνα τῆς ἴδιας ἑορτῆς, πού βρίσκεται στή Μονή Ζωγράφου (Βλ., Enev Mihail., Mount Athos, Zograph Monastery, Σόφια 1994, εἰκ. 442, σ.413).
[25] Τήν καλύβη πρίν κατεῖχε ὁ πνευματικός Παρθένιος ἱερομ. ὁ  Ἁγιοαρτεμίτης (ὑπάρχει στό ἀρχεῖο τῆς Μεγ. Λαύρας τό  σχετ. ὁμόλογο ἔτους 1776, πού δόθηκε στόν Παΐσιο).
[26] Γι αὐτό καί ἡ καλύβη ὀνομαζόταν καί ἀπό πρίν Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου, ὅπως σαφῶς ἀναφέρεται στό παραπάνω ὁμόλογο.
[27] Ἐνδεικτικό εἶναι μάλιστα τό γεγονός ὅτι ἡ εἰκόνα τοῦ Ἁγ. Νικολάου πού βρίσκεται σήμερα στό τέμπλο τοῦ ὁμώνυμου παρεκκλησίου εἶναι ἔργο ἄλλου ζωγράφου (οἱ εἰκόνες τοῦ τέμπλου αὐτοῦ δέν ἀποτελοῦν δηλ. ἑνιαῖο ζωγραφικό σύνολο). 
[28] Ἐκτός ἀπό τίς βραχυγραφίες ΙΣ ΧΣ πού στή δεύτερη περίπτωση περιέχονται σέ περίτεχνα κυκλικά μετάλεια.
[29]  Εἰκόνες Ἱερᾶς Μονῆς Ἁγίου Παύλου, Ἅγιον Ὄρος 1998, σ.157, 178.Τήν εἰκόνα σχολίασε καί δημοσίευσε ἡ Μ. Βασιλάκη.
[30] Ἀσυντήρητη κι αὐτή ὅπως καί οἱ ἄλλες Καυσοκαλυβίτικες εἰκόνες, ἀλλά σέ χειρότερη κατάσταση σέ σχέση μ' αὐτές (ἰδίως ἡ ὀξείδωση τοῦ βερνικιοῦ στό σημεῖο τοῦ προσώπου ἔχει ἐπιφέρει ἀλλοίωση τῆς μορφῆς τοῦ ἁγίου).
[31] Καταπληκτική ὁμοιότητα τοῦ σχήματος ὁρισμένων γραμμάτων στίς ἐπιγραφές, ἰδίως τοῦ Σ, τοῦ Ε καί τοῦ Ω, τῶν ὁποίων ἡ μορφή εἶναι χαρακτηριστική στίς τοιχογραφίες τοῦ παρεκκλησίου τοῦ Τιμ. Προδρόμου στό Κελλί τοῦ Διονυσίου στίς Καρυές αθώς καί στίς εἰκόνες τοῦ Χριστοῦ καί τοῦ Προδρόμου πού βρίσκονται στό τέμπλο τοῦ ἴδιου ναοῦ.





Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου