1814 - H σχέση της I. Μονής Ξηροποτάμου με την Θεσσαλονίκη και την Μακεδονία

του Αθανασίου Ε. Καραθανάση

Το Άγιον Όρος, μέ όλες του τίς μονές, στάθηκε πάντοτε όχι μόνον υπερασπιστής συμπάσης τής ’Ορθοδοξίας, αλλά καί του γένους τών Ελλήνων.

Ειδικότερα ή Μονή Ξηροποτάμου, γιά τήν όποία ό λόγος στήν συνέχεια καί τής όποίας τό νεότερον αρχείον μελετήσαμε, παρά τήν πτωχεία της, ήλθε πολλές φορές άρωγός στήν χειμαζόμενη Μακεδονία τής τελευταίας εικοσιπενταετίας του 19ου καί άρχές του 20ου αι.

Μία μορφή τών σχέσεων τής Μονής Ξηροποτάμου μέ τήν Θεσσαλονίκη συνιστά τό ενδιαφέρον της γιά τήν εκπαιδευτική ανέλιξη τής πόλεώς μας σέ μιάν εποχή, όπου ό αριθμός τών σχολείων ύπεδήλωνε σαφώς, στό πνεύμα του συναγωνισμού τών εθνοτήτων, τήν υπεροχή του ένός ή του άλλου λαου.

Τήν ευθύνη γιά τήν εκπαιδευτική φυσιογνωμία τής Θεσσαλονίκης είχε ό γεραρός Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Θεσσαλονίκης, ενώ τό εθνικό κέντρο, ειτε άδυνατουσε, ειτε καί άδιαφορουσε γιά τήν επικρατούσα, δυσοίωνη γιά τόν Ελληνισμό, κατάσταση στήν Μακεδονία, τουλάχιστον κατά τήν άρξάμενη δεκαετία τού 1870 καί τήν παράλληλη εμφάνιση του Πανσλαβισμου καί τής βουλγαρικής Εξαρχίας.

Ό Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος, μέσω ένός φωτισμένου Ξηροποταμινού λογίου μοναχου, πού ήταν καί αντιπρόσωπος τής Μονής στίς Καρυές, του Διονυσίου, ζητουσε, κατά τά έτη 1873-1880, τήν οικονομική βοήθειά της γιά τήν ανάπτυξη σχολείων στήν Θεσσαλονίκη καί τήν Μακεδονία.

 Ή συνεργασία αυτή φαίνεται ότι συνεχίσθηκε ώς τό 1900, όπως αυτό τεκμηριώνεται άπό τήν αλληλογραφία τους.

 Γιά τούς βιβλιογράφους καί τούς ιστορικούς τού εντύπου είναι πολύ χρήσιμα καί πολύτιμα αυτά τά έντυπα τής αλληλογραφίας, κυρίως αύτά υπό τήν μορφή εγκυκλίων, πού είναι σπάνια ή ανύπαρκτα στίς δημόσιες καί ιδιωτικές βιβλιοθήκες.

Αναφέρουμε, γιά παράδειγμα, τήν περίπτωση πού ό Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος άναγγέλλει τήν σύνθεση του διοικητικού συμβουλίου του τόν Δεκέμβριο του 1879:

πρόεδρος Άλφρέδρος Άββοτ,

άντιπρόεδρος Ίω. Αυγερινός,

ταμίας Γρηγ. Τζιουματίκας,

βιβλιοφύλαξ Ίω. Τσικόπουλος καί

γραμματεύς Μιχ. Παπαδόπουλος.

Παρόμοιο ήταν καί τό ενδιαφέρον τής Μ. Ξηροποτάμου γιά τήν Φιλόπτωχο ’Αδελφότητα πού επανειλημμένους εύεργετήθηκε από την Μονή.

Ενδιαφέρουσα είναι, εξάλλου, μιά άλλη πτυχή τής συνεργασίας της μέ τήν Ελληνική Κοινότητα Θεσσαλονίκης πού αφορούσε στήν παροχή ή καί πώληση οικοπέδου τής Μονής στήν Κοινότητα γιά τήν ανέγερση αστικής σχολής τό οικόπεδο αυτό έκειτο στήν ενορία τού Αγίου Αθανασίου.

Στίς 23 ’Ιουνίου 1907 ό μητροπολίτης Θεσσαλονίκης ’Αλέξανδρος, ώς πνευματικός αρχηγός τής Κοινότητας καί, κατά συνέπειαν, υπεύθυνος των σχολείων της, ζητούσε, παρεμβαίνοντας στίς συνεννοήσεις Κοινότητος καί Μονής, τήν κατανόησή της γιά τήν άμεση διευθέτηση τού θέματος λόγω καί τής κρισιμότητας τών περιστάσεων, όπως έγραφε. 

Καί ενώ τό θέμα αυτό είχε ήδη τακτοποιηθεί, ή Ελληνική Κοινότητα, πάλι σέ συνεργασία μέ τήν Μονή, προχωρούσε στήν άγορά ενός άλλου οικοπέδου πού γειτόνευε μέ τήν άστική σχολή τής Ελληνικής Κοινότητας  καί στήν περίπτωση αύτήν παρενέβη ό μητροπολίτης Αλέξανδρος ζητώντας από τήν Μονή νά ικανοποιήσει, γιά μιά φορά άκόμη, τό αίτημα αύτό τών Θεσσαλονικέων.

Πράγματι, ή Μονή Ξηροποτάμου πώλησε τό οικόπεδο άντί 250 λιρών Τουρκίας καί όχι μόνον αύτό, αλλά τά επόμενα χρόνια ένίσχυε τήν Κοινότητα οικονομικώς καί τήν διευκόλυνε στήν εξόφληση τού χρέους.

Καί σέ μιάν άλλη περίπτωση ή Μονή ήλθε αρωγός πρός τήν Ελληνική Κοινότητα Θεσσαλονίκης μέ τήν οικονομική ενίσχυσή της γιά τήν άνέγερση εκπαιδευτικού καταστήματος καί ορφανοτροφείου, όπου θά στεγάζονταν καί θά σπούδαζαν ορφανά τού Μακεδονικού ’Αγώνα καί από τό όποιο θά άποφοιτούσαν στελέχη πού ώς διδάσκαλοι θά στέλνονταν στήν μακεδονική περιφέρεια.

Όλα αυτά διαβάζουμε στήν από 14 ’Οκτ. 1907 επιστολή πρός τήν Μονή τού προξένου Κοντογούρη, στήν όποία επισυνήπτε προϋπολογισμό δαπάνης αύτού τού εκπαιδευτικού καταστήματος.

’Αλλά τό ενδιαφέρον τής Μονής καί πρός άλλα κοινωφελή Ιδρύματα τής Θεσσαλονίκης εκδηλώθηκε ποικιλοτρόπως μέ τήν οικονομική έκ μέρους της ενίσχυσή των σχετική άλληλογραφία καί λοιπά έγγραφα μάς πληροφορούν γιά τήν ενίσχυση του Παπαφείου ’Ορφανοτροφείου καί τού βρεφοκομείου «'Αγιος Στυλιανός».

Ή Μονή Ξηροποτάμου ένδιαφέρθηκε, όμως, καί γιά τήν πνευματική καί εκκλησιαστική ζωή καί τού εύρύτέρου μακεδονικού χώρου καί ειδικότερα τής γειτονικής πρός αύτήν Χαλκιδικής.

Ετσι, εκτός άπό τήν συνεργασία της μέ τόν Φιλεκπαιδευτικό Σύλλογο Θεσσαλονίκης, ένδιαφερόταν τήν ίδια αύτήν εποχή τό 1874 γιά ένα άλλον ομόλογό του, αυτόν τής Κοζάνης, τόν γνωστό υπό τήν επωνυμίαν Φιλολογικός καί Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος ό «Φοΐνιξ» μέσω τού Έλληνος Μάλμουδίρη (ύπονομάρχη) Χαλκιδικής Γ. Άρμενοπούλου.

Είναι περιττό νά έπιμείνει κανείς στόν εθνικό ρόλο πού οί σύλλογοι αυτοί διεδραμάτισαν στην Μακεδονία κατά τό κρίσιμο β' ήμισυ του 19ου αί. καί τών οποίων τό έργο εξέτασε διεξοδικά ό μακαρίτης καθηγητής Στέφανος Παπαδόπουλος στό βιβλίο του Εκπαιδευτική καί κοινωνική δραστηριότητα τον Ελληνισμόν τής Μακεδονίας κατά τόν τελευταίο αιώνα τής Τονρκοκρατίας, Θεσσαλονίκη 1970.

Ή Μονή Ξηροποτάμου, όπως προκύπτει καί από άλλα ποικίλα έγγραφα στό άρχεΐο τής Μονής, συνέδραμε ποικιλοτρόπως τόν Παμμακεδονικό Σύλλογο τών Αθηνών κατά τήν τετραετία 1904-1908.

Καί άκόμη: τό 1903 ή Μ. Ξηροποτάμου, μαζί βεβαίως μέ άλλες άθωνιτικές μονές, ένίσχυε οικονομικώς τήν προσπάθεια του Οικουμενικου Πατριαρχείου καί τής Επισκοπικής Συνόδου Θεσσαλονίκης στήν ίδρυση Ιερατικής Σχολής στην Μακεδονία.

Μεγάλο ενδιαφέρον έπέδειξε ή Μονή του Ξηροποτάμου γιά τήν ίδρυση άλληλο διδακτικής σχολής στήν Λιαριγκόβη τό 1871 ή Μονή παρακολουθουσε ανελλιπώς τήν πρόοδο τών εργασιών καί πολύ αργότερα, τό 1916, ένδιαφερόταν καί γιά τόν φιλόμουσο σύλλογο Λιαριγκόβης «’Απόλλων».

Τόν ’Ιούλιο του 1871 ή Μονή ένίσχυε οικονομικώς τήν Κοινότητα Παλαιοχωρίου Χαλκιδικής γιά τήν ίδρυση σχολείου.

 Έπρόκειτο γιά τήν περίοδο έκείνη, κατά τήν όποία ό Ελληνισμός άντιπαρατίθεται πρός τόν Πανσλαβισμό καί τήν βουλγαρική Εξαρχία, μέ τήν πληθωρική ίδρυση, σέ κάθε γωνιά τής Μακεδονίας, σχολείων καί συλλόγων.

Τό όμορφο αθωνικό μοναστήρι βοήθησε ποικιλοτρόπως καί άλλες Κοινότητες τής Μακεδονίας γιά θέματα πού τίς άπασχολουσαν, όπως: 

τήν επισκευή τής έκκλησίας του χωριού Λιβάδι τής έπαρχίας Γευγελής τό 1904,

τήν άνέγερση τής έκκλησίας του 'Αγίου Μάμαντος στό ομώνυμο χωριό14, Ίούν. 1904,

τήν άποπεράτωση τής σχολής τής Μπέροβας (Αύγ. 1904),

τής Συκιάς (Όκτ. 1904),

Όρμύλιας (Άπρίλ. 1908).

Στίς άρχές του 1909 ή Μονή Ξηροποτάμου παραχώρησε τό μετόχι της στήν Κρόμμυσθα, κείμενο στήν επαρχία Δράμας, γιά τήν ίδρυση γεωργικής σχολής πού λειτούργησε, κατ’ εκείνο τό έτος, υπό τήν διεύθυνση του ’Ιωάννη Χρηστάκη μέ διδάσκαλο τών Ιερών γραμμάτων τόν ίεροδιάκονο Νεόφυτο.

 Ό τότε μητροπολίτης Δράμας απευθυνόμενος, μέ τήν άπό 30 Ίουν. 1909 επιστολή του, πρός τούς Ξηροποταμινούς μοναχούς, τούς ευχαριστούσε γιά τήν προσφορά τους αυτήν, ενώ ταυτόχρονα έπεσήμανε τήν σημασία τής πράξεως αυτής σέ ό,τι αφορούσε στήν άποκατάσταση του διωχθέντος Έλληνισμου τής Ανατολικής Μακεδονίας,
στήν μόρφωση τών απόρων μαθητών τών βουλγαροφώνων κοινοτήτων καί
γενικότερα στήν γεωργική καί ήθική εκπαίδευση του πληθυσμου τής Δράμας. 

Δεν ήταν μικρή ή εισφορά τής Μονής Ξηροποτάμου πρός τίς σχολές τής Γαλάτιστας καί του Γοματίου πού τό 1912 άνέγειραν τά σχολεία τους.

Ή σύνδεση τής Μονής Ξηροποτάμου μέ τόν απόδημο Μακεδονικό Ελληνισμό ήταν, επίσης, πολύπλευρη. 

Σημειώνουμε εδώ ότι ή Ελληνική εμπορική κομπανία στό Brasov τής Τρανσυλβανίας, άποτελούμενη, κυρίως, άπό Μακεδόνες εμπόρους (Θεσσαλονικείς, Σερραίους, Κοζανίτες, Μελενικιώτες) ήδη άπό τό 1760 ως τήν πρώτη δεκαετία του αιώνα μας είχε εφημερίους Ξηροποταμινούς μοναχούς, τών όποιων ό ρόλος δέν περιοριζόταν στά πνευματικά τους καθήκοντα, άλλ’ είχαν μία διακεκριμένη παρέμβαση στήν οργάνωση καί λειτουργία του Έλληνισμου του Brasov.

Αυτοί οί εφημέριοι μάχονταν, παράλληλα, πρός τίς τοπικές ουγγρικές άρχές πού ασκούσαν σφοδρή άντιορθόδοξη πολιτική καί αργότερα, μετά τά μέσα του 19ου αί., ενάντια στό πνευμα του ρουμανικου εθνικισμού.

Έτσι τό 'Αγιον Ορος, καί ειδικότερα ή Μονή Ξηροποτάμου, ήταν διαρκώς παρουσα εκεί, ενώ άπό τήν άλλη πλούσιες ήταν καί οί εισφορές τών Ελλήνων τής Τρανσυλβανίας πρός τήν Μονή γι’ αυτό, άλλωστε είναι άφθονο τό άρχειακό υλικό πού άφορά στήν σχέση τους αυτήν μέ πολύ χαρακτηριστική τήν ύπαρξη του πολυτίμου, γιά τήν Ιστορία του δικαίου, κώδικος 'Άρτίκουλα Νομικά, του 1762, στήν Βιβλιοθήκη τής Μονής, τόν όποιο κάποιος Ξηρο ποταμινός μοναχός εφημέριος μετέφερε άπό τό Braσov, άγνωστο πότε.

Χρήσιμες είναι, επίσης, ορισμένες πληροφορίες πού άφορουν στήν Μονή Ξηροποτάμου κατά τόν Μακεδονικό Αγώνα καί εδώ ό καθένας μας μπορεί νά άντλήσει ενδιαφέροντα στοιχεία γιά τήν συμβολή του Αγίου Όρους στόν κρίσιμο αυτόν εθνικό άγώνα. 

Πρώτα πρώτα, ή Μονή είχε στραμμένη τήν προσοχή της στά γεγονότα πού σημειώνονταν στήν Μακεδονία καί στό 'Αγιον Όρος καί εκ του λόγου ότι ή Μονή γειτνίαζε μέ τήν ρωσική του Παντελεήμονος καί τήν βουλγαρική του Ζωγράφου.

Έτσι στίς 11 Όκτ. 1904 οί Ξηροποταμινοί ενημερώνονταν άπό τόν άντιπρόσωπό τους στίς Καρυές γιά τήν είσοδο Βουλγάρων στό 'Αγιον Όρος πού έμειναν στήν Χουρμίστα καί σέ βουλγαρικά καί ρωσικά κελιά καί πού πιθανότατα ήσαν μυημένοι στό Κομιτάτο.

Τήν εποχή εκείνη οί Ξηροποταμινοί είχαν άπαγορεύσει, γιά εύνοήτους λόγους, τήν είσοδο στήν Μονή των τών Ζωγραφιτών μοναχών πού διαμαρτυρήθηκαν καί έγγράφως γιά τήν άπαγόρευση αύτήν, γιά νά λάβουν τήν άπάντηση ότι «εις τό Ζωγράφο έχετε άντάρ τες Βουλγάρους».

 Οί Ξηροποταμινοί πρόσεχαν ιδιαίτερα τούς Σλάβους πράκτορες τούς κατηγορούσαν στίς τουρκικές αρχές ότι φιλοξενούσαν Μακεδόνες καί Κρήτες επαναστάτες είχαν στόν νού τους, ακόμη, ότι, οί Σλάβοι πράκτορες έρριπταν όπλα στήν αυλή τής Μονής γιά νά τούς ενοχοποιήσουν στήν τουρκική διοίκηση καί νά τής προκαλέσει προβλήματα.

Ό Ξηροποταμινός αντιπρόσωπος στίς Καρυές ενημέρωνε τακτικά τούς συναδελους του γιά τά δρώμενα στό "Αγιον Όρος σέ σχέση μέ τίς βουλγαρορωσικές δραστηριότητες.

Σέ επιστολή του από 20 Νοεμβρ. 1907 τούς πληροφορούσε ότι ελληνικά σώματα φόνευσαν 120 Βουλγάρους στήν Βαρβάρα Χαλκιδικής πού είχαν εισέλθει στήν Μακεδονία υπό τό πρόσχημα νά έργασθούν ώς εργάτες. 

Στίς 6 Νοεμβρ. 1907 δώδεκα Ζωγραφίτες μοναχοί, πού φιλονικούσαν μέ τούς Ξηροποταμινούς, είχαν καταδικαστεί  εις «άειφυγίαν» γιά τήν συνεργασία τους μέ τά βουλγαρικά κομιτάτα.

Εύλογες ήταν οί ανησυχίες τής Μονής Ξηροποτάμου (Ιούνιος τού 1908) από τήν επίσκεψη τού Ρώσου επισκόπου Μόσχας, πού συνοδευόταν από 2530 Μοσχοβίτες καθηγητές καί φοιτητές.

Δεν ήταν μικρό τό ενδιαφέρον τής Μονής γιά τήν διαμάχη τού Μακεδονομάχου Γιαγκλή, κατά τό 1908, μέ τήν Μονή Χιλανδαρίου, σέ μία εποχή μάλιστα πού ό Γιαγκλής βοηθουσε οίκονομικώς τήν Μονή Ξηροποτάμου.

Τό 1913, καί ενώ είχε τεθεί τό ζήτημα τής διεθνοποιήσεως τού Αγίου Όρους, ή Μονή ζητούσε επειγόντως από τήν ελληνική κυβέρνηση νά άποστείλει Ελληνες άξιωματικούς «μυστικώς» στό "Αγιον Όρος, πού θά έργάζονταν κατά τής διεθνοποιήσεως —επιστολή τής 23 Σεπτ. 1913.

Φυσικά, είναι εϋνόητο εξάλλου αύτό, υπάρχει ογκώδης αλληλογραφία στό άρχεΐο τής Μονής άναφερόμενη στό παραπάνω θέμα πού μέρος της έχει νά κάμει μέ ενέργειες τού σοφού Ξηοποταμινού μοναχού Χριστοφόρου Κτενά, γνωστού δωρητή καί τής Πανεπιστημιακής βιβλιοθήκης τού Αριστοτελείου.

Μεγάλη ήταν ή ανησυχία τών Ξηροποταμινών έξαιτίας τής άναπτύξεως στήν Μακεδονία καί στό Αγιον Όρος τής ρουμανικής προπαγάνδας σέ συνεργασία μέ τούς Ρώσους καί Βουλγάρους πράκτορες καί σέ βάρος τών βλαχοφώνων Ελλήνων πολλές φορές ανησύχησαν γιά τίς δραστηριότητες τών Ρουμάνων (1907) καί ακόμη γιά τίς συχνές επισκέψεις στό "Αγιον Όρος Ρουμάνων διπλωματών (Φεβρ. 1917). 

Οί Ξηροποταμινοί άντιμετώπιζαν επιφυλακτικά καί τίς επισκέψεις στό Αγιον Ορος Γάλλων καί Αγγλων αξιωματικών τό Φθινόπωρο τού 1917, αλλά καί ένίσχυαν οίκονομικώς την Κυβέρνηση τής Εθνικής Αμύνης τού Ελευθερίου Βενιζέλου.

Αυτά σέ πολύ γενικές γραμμές είναι τά άφορώντα στήν σχέση τής Μονής Ξηροποτάμου μέ τήν Θεσσαλονίκη καί τήν Μακεδονία γενικότερα, μία σχέση κατά τήν όποία ή Μονή, όπως καί οι λοιπές άθωνικές, ένίσχυε ποικιλοτρόπως τήν πνευματική κίνηση καί ζωή τού ταραγμένου βίου τής Μακεδονίας στήν κρίσιμη περίοδο 1870-1915.

Απο το βιβλίο ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΕΙΑ ΚΑΙ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ

του Αθ. Ε. Καραθανάση, σελ. 135-137,

εκδ. Αφοί Κυριακίδη 1996, Θεσσαλονίκη.

http://yaunatakabara.blogspot.gr/2012/08/blog-post_12.html