8120 - Η συνεισφορά του Θεοφάνους του Κρητός, στην εικονογραφία της Εκκλησίας μας

Του   Β. Χαραλάμπους, θεολόγου

Ο Θεοφάνης ο Κρης είναι ο κυριότερος εκπρόσωπός της Κρητικής τέχνης, η οποία είχε ακμάσει τον 16ο αιώνα.  Η συνεισφορά του Θεοφάνη του Κρητός στην Εικονογραφία της Εκκλησίας μας  είναι πολύ μεγάλη. «Ιεροτύποις Εικόσι» ωράϊσε τόσα καθολικά, τα οποία αποτελούν θησαυρό για την  Εκκλησία. «Ευσεβοφρόνως Εικόνας σεπτάς, προσκυνούντες οι Ορθόδοξοι», αισθανόμαστε τη μεγάλη  ευγνωμοσύνη στον μεγάλο αγιογράφο Θεοφάνη τον Κρήτα για την κληρονομιά που μας άφησε.

Το έτος 1527 τον βρίσκουμε να αγιογραφεί το Καθολικό της Μονής του Αγίου Νικολάου του Αναπαυσά στα Μετέωρα.  Τούτο μαρτυρείται από σχετική κτητορική επιγραφή του έτους 1527 με την εξής αναφορά: «Ειστωρίθη δε και δια εξόδου του ευτελούς Ιεροδιακόνου.  Χειρ Θεοφάνη του εν τη Κρήτη Στρελήτζας».

Το έτος 1535, επί Πατριαρχείας Ιερεμία του Α΄,  αγιογραφεί το τρίκογχο Καθολικό με νάρθηκα, της Μονής Μεγίστης Λαύρας, της Μονής που είχε ιδρύσει ο Άγιος Αθανάσιος ο Αθωνίτης το 1004.  Στον Θεοφάνη αποδίδονται επίσης οι φορητές εικόνες του Δωδεκαόρτου  και τα δύο λυπηρά.

Σε σωζόμενη επιγραφή στο Καθολικό της Μονής Μεγίστης Λαύρας, αναφέρεται ο χορηγός για την τοιχογράφηση Μητροπολίτης Βεροίας Νεόφυτος, ο οποίος ήταν εξόριστος για κάποιο διάστημα στη  Μονή Μεγίστης Λαύρας.  Η επιγραφή αναφέρει «δια χειρός κυρού Θεοφάνους μοναχού».  Να σημειωθεί ότι στον Λαυρεωτικό κώδικα ο Θεοφάνης επονομάζεται «ο διδάσκαλος». 

Το έτος 1543 διαμένει σε Λαυριώτικο κελί στις Καρυές.  Ακολούθως μετά από πρόσκληση του Πατριάρχη Ιερεμία του Α΄ αγιογραφεί στο Καθολικό της Μονής Σταυρονικήτα, μαζί με τον γιό του Συμεών. Στη Μονή Σταυρονικήτα αγιογραφεί κατά τα έτη 1545 και 1546.  Στη Μονή Σταυρονικήτα εκτός από τις τοιχογραφίες του Καθολικού, αγιογραφεί το Δωδεκάορτο, τα Αποστολικά (δηλαδή τις εικόνες των Αποστόλων Πέτρου, Παύλου, Λουκά, Ανδρέα και Μάρκου, που ήταν τοποθετημένες στο παλιό εικονοστάσιο, πάνω από το Δωδεκάορτο), ο Σταυρός (που ήταν τοποθετημένες στο παλιό εικονοστάσιο), ο Ευαγγελισμός από το παλαιό Βημόθυρο, η εικόνα της Θεοτόκου Βρεφοκρατούσας, η εικόνα που παρουσιάζει τον Χριστό ανάμεσα στον Προφήτη Ηλία και τον Άγιο Πέτρο τον Αθωνίτη και η εικόνα των Αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων. 

Ενδεικτική  είναι η αναφορά του μεγάλου αγιογράφου Φώτη Κόντογλου για τον Θεοφάνη τον Κρήτα, ο οποίος στο σύγραμμα του «Έκφρασις – Τόμος  Α΄» αναφέρει μεταξύ άλλων  τα εξής : «Η τέχνη του έχει μοναχικόν χαρακτήρα και σεμνόν ύφος».

Θα δανειστώ επίσης τα λόγια του Αρχιμανδρίτου Βασιλείου Γοντικάκη, οποίος σημειώνει για τον Θεοφάνη τον Κρήτα ότι «Η ωριμότης του ζωγράφου μας είναι έκδηλη : Οι γραμμές του σαφείς και κατασταλαγμένες.  Τα χρώματα με ευλάβεια και αρμονία συνδυασμένα.  Οι πινελιές λιγόλογες.  Οι  μορφές γαλήνιες.  Τα σώματα ευθυτενή με κινήσεις αθόρυβες και ιεροπρεπείς.  Οι συνθέσεις ισορροπημένες…Ο πλούτος της λιτότητος και η φιλάνθρωπη αυτηρότης είναι τα γνωρίσματα της τέχνης του μοναχού Θεοφάνη».

«Ο Θεοφάνης και το εικονογραφικό μεγαλείο που έχει δημιουργήσει στο κατανυκτικό Καθολικό της Μονής Σταυρονικήτα υπογραμμίζουν ότι η αλήθεια της Εκκλησίας έχει υποστατικό χαρακτήρα.  Βρίσκεται στο πρόσωπο και φανερώνεται με το πρόσωπο.  Η μορφή του Αγίου, που αποτυπώνεται στην εικόνα, δεν κάνει τίποτε άλλο από το να αισθητοποιεί την παρουσία του» αναφέρεται στο σύγγραμμα που τιτλοφορείται «Ιερά Μονή Σταυρονικήτα», που αποτελεί έκδοση της Ιεράς Μονής.  Επακριβώς για τον Θεοφάνη τον Κρήτα,  ισχύει το  λεγόμενο ότι ο αγιογράφος «θεολογών ζωγραφίζει και ο ζωγραφίζων θεολογεί».