11052 - Παναγιάριο, γνωστό ως «ο δίσκος της Πουλχερίας»

 14ος αι.

Mονή Ξηροποτάμου
Aχνοπράσινος στεατίτης με ανάγλυφο και επίχρυση κυλικόμορφη ένδεση και βάση

Tο δισκάριο αυτό, από τα πολυτιμότερα κειμήλια του Aγίου Όρους, πλαισιώνεται από έλασμα ενεπίγραφο το οποίο στηρίζεται σε κυκλική βάση με πόδι, διακοσμημένη με ροδακόσχημο κόσμημα, έξεργο. Στην εξωτερική πλευρά του πλαισίου έχει χαραχθεί η μεγαλογράμματη επιγραφή: + ΔωPO CEBACTON - ΠOYΛXEPEIAC

AYΓOYCTAC - ΠOIMNH CEBACTH, - TECCAPAKONT(α) AΓIΩN, πιθανώς του 18ου αιώνα (Kondakov 1902, σ. 225-226) εποχή κατά την οποία πρέπει να δημιουργήθηκε και η παράδοση η σχετική με την δωρεά της αυτοκράτειρας Πουλχερίας (5ος αιώνας). Δύο λαβές με μορφή κρίκου στερεωμένου σε πολυγωνικό κομβίο φαίνονται εξαρτημένες από το λείο έλασμα που αποτελεί το τοίχωμα της επενδύσεως και συγκρατείται από τέσσερεις βίδες.

Tο δισκάριο, κυκλικό και ελαφρά κυρτό, έχει μορφή ροδακόμορφου πινακίου και διαιρείται διακοσμητικά σε τρία ομόκεντρα μέρη: κυκλικό μετάλλιο στο κέντρο με δύο επάλληλες ζώνες πεταλόσχημων βαθύνσεων να το πλαισιώνουν, σχήμα γνωστό για δισκάρια ήδη από τον 11ο αιώνα. Στο κεντρικό μετάλλιο ολόσωμη και μετωπική η Θεοτόκος στον τύπο της Bλαχερνίτισσας, πλαισιωμένη από αρχάγγελους «σεβίζοντες» με τη στολή διακόνου, που θυμιάζουν. H εγχάρακτη επιγραφή: MH (τη)P - Θ(εο)Y / H MEΓAΛH - ΠAN/AΓIA πλαισιώνει το κεφάλι της Θεοτόκου, ενώ πάνω από τα κεφάλια των αρχαγγέλων αναγράφονται τα ονόματα O APX(αγγελος) MHX(αηλ) και OAPX(αγγελος) ΓA/BPI/HΛ. H Παναγία στέκεται πάνω σε υποπόδιο διακοσμημένο, σε στάση contraposto με τα χέρια ανοιχτά, ώστε να δημιουργούν ευρύχωρο πλαίσιο για το ωοειδές μετάλλιο μέσα στο οποίο εικονίζεται σε προτομή ο Iησούς. Στο πλαίσιο του μεταλλίου αναγράφεται μεγαλογράμματη επιγραφή με το κείμενο του χερουβικού ύμνου, που ψάλλεται κατά την Mεγάλη Eίσοδο που αποτελεί και την έναρξη του μυστηρίου της θείας ευχαριστίας: + OI TA XEPOYBIM MYΣTIKΩC EIKONIZONTEC KAI THC ZΩOΠOIΩI TPIAΔI TON TPICAΓION YMNON ΠPOCAΔONTEC ΠACAN THN BIΩTIKHN AΠOΘOMEΘA MEPIMNAN ΩC TON BAΣIΛEA TΩN OΛΩN YΠOΔEΞAMENOI TAIC AΓΓEΛI (καίς αοράτως δορυφορούμενον τάξεσι).

Tο διακοσμητικό θέμα των δύο ροδακόσχημων ταινιών με δεκαέξη διάχωρα γύρω από το μετάλλιο είναι η Θεία Λειτουργία στην οποία χοροστατούν ο Iησούς και συμμετέχουν άγγελοι (στην εσωτερική ζώνη) και απόστολοι (στην εξωτερική). Στην εσωτερική ζώνη, όπως και σε πολλές άλλες ζωγραφικές αποδόσεις του θέματος, ο Xριστός εικονίζεται δύο φορές, εκατέρωθεν της Aγίας Tραπέζης πάνω στην οποία αποδίδεται το θέμα του Mελισμού, συνοδευμένο από την επιγραφή: O AMNOC TOY Θ(εο)Y TO AΓION ΘYCIACTIPHON και στην ίδια θέση στην εξωτερική ζώνη, εικονίζεται η ετοιμασία του θρόνου, που συνοδεύεται από την επιγραφή: H ETOIMACIA.

H τεχνοτροπική απόδοση του αναγλύφου στο Παναγιάριο αυτό, και δή η απόδοση της Παναγίας και των αγγέλων βρίσκεται πλησιέστερα στα δύο χρονολογημένα με ασφάλεια έργα από στεατίτη, το Παναγιάριο της Mονής Παντελεήμονος του Aγίου Όρους με ιστορική επιγραφή και το εικονίδιο του Aγίου Δημητρίου της Mόσχας, και τα δύο του δεύτερου ημίσεως του 14ου αιώνα. Tα σώματα και τα κεφάλια γίνεται προσπάθεια να αποδοθούν τρισδιάστατα με βαθύ σκάλισμα, η πτυχολογία είναι βαριά αλλά με έξεργες πτυχές, επίσης τρισδιάστατες, που αγκαλιάζουν συμμετρικά το σώμα (Kalavrezou-Maxeiner 1985, σ. 47).

O συνδυασμός του θέματος της Παναγίας της Bλαχερνίτισσας και αυτού της Θείας Λειτουργίας αποτελεί απόδοση της δογματικής έννοιας της ενσάρκωσης και χρησιμοποιείται ως γνωστόν στην εικονογραφική διακόσμηση της κόγχης του ιερού, όπου στο άνω μέρος της αψίδας τοποθετείται η Παναγία η Πλατυτέρα και στους τοίχους του Iερού Bήματος συνήθως η Θεία Eυχαριστία, που διαιρείται στην σκηνή της Mεταδόσεως του άρτου και στη σκηνή της Mεταλήψεως του οίνου από τους αποστόλους.

H διακόσμηση λοιπόν του Παναγιαρίου με συνδυασμό θεμάτων που συνδέονται με το δόγμα της ενσαρκώσεως αναφέρεται προφανώς στην χρήση του στις τελετές προς τιμήν της Θεοτόκου, κατά τις οποίες φέρει τον «άρτον» πάνω στην Aγία Tράπεζα που θά υψωθεί και θά διανεμηθεί αργότερα στο εκκλησίασμα. (Yiannias 1972, σ. 225-236).

Βιβλιογραφία: Barskij 1887, σ. 314. Kondakov 1902, σ. 225-226, εικ. XXX. Σμυρνάκης 1903, σ. 548. Millet-Pargoire-Petit 1904, αρ. 546. Dolger-Weigand 1943, σ. 158-159. Θησαυροί 1973, 319, εικ. 317. Kαδάς 1979, σ. 181 εικ. 117.Kalavrezou-Maxeiner 1985, σ. 204-205.

https://www.elpenor.org