.........Ένα από τα δυσκολότερα κεφάλαια και desiderata της βυζαντινής αλλά και της νεότερης λαογραφίας είναι το ενδυματολογικό όπως είχαν αναφέρει και οι ιστορικοί μελετητές Λάμπρου (1907), Κουκουλές (1948), Χατζημιχάλη (1952), Θεοχάρη (1963) και Παπαντωνίου (2000), αναφέροντας ότι η βυζαντινή ενδυματολογία δεν έχει μελετηθεί όσο θα έπρεπε. Έτσι και ο λειτουργικός σάκκος, ως κοσμικό και αργότερα επισκοπικό ένδυμα αποτελεί πολύπλοκο ζήτημα μεταξύ των ερευνητών υφάσματος, ιδιαίτερα δε εάν προέρχεται από την χιλιόχρονη Αθωνική μοναστική πολιτεία, λόγω της δύσκολης πρόσβασης αυτών των αντικειμένων.
.........H μελέτη του πρωτογενούς αυτού υλικού, που παρέμεινε εντελώς άγνωστη στην επιστημονική κοινότητα, παρά την τεράστια σημασία που παρουσιάζει, έδωσε στον συγγραφέα την δυνατότητα να περιεργαστεί από κοντά τα συγκεκριμένα αντικείμενα και να βρεθεί μπροστά σε νέα ιστορικά στοιχεία, συνδυάζοντας τα με την συστηματική καταγραφή, βοηθώντας για την καλύτερη εύρεση επέμβασης συντήρησης και διατήρησης του συγκεκριμένου αντικειμένου.
.........Το Άγιον Όρος ως το σημαντικότερο σημερινό Ορθόδοξο μοναστικό κέντρο της Ανατολικής Εκκλησίας, δέχτηκε ανά τους αιώνες πάμπολλες δωρεές από αυτοκράτορες, πατριάρχες, επισκόπους και πιστούς, αφιερώματα στην Προστάτιδά του. Το αποτέλεσμα σήμερα είναι ότι όλα τα σκευοφυλάκια του Όρους φυλάσσουν αμέτρητα υφάσματα λαογραφικής και ιστορικής τέχνης. Ελάχιστα από αυτά έχουν μελετηθεί και δημοσιευθεί μέχρι σήμερα.
.........Η έρευνα που πραγματεύεται η παρούσα ανακοίνωση κατέγραψε συγκεκριμένη κατηγορία επισκοπικών- πατριαρχικών λειτουργικών ενδυμάτων, χρονολογούμενα από το τέλος του 15ο αιώνα μέχρι τον 20ο αιώνα. Περιλαμβάνει 52 σάκκους από 13 κυρίαρχα μοναστήρια και την αρχαιότερη Σκήτη του Όρους. Οι μονές που λαμβάνουν μέρος στην μελέτη είναι: Ι. Μ. Μ Βατοπαιδίου, Ι.Μ Ιβήρων, Ι.Μ Ξηροποτάμου, Ι.Μ Αγ. Διονυσίου, Ι.Μ Παντοκράτορος, Ι.Μ Κουτλουμουσίου, Ι.Μ Δοχειαρίου, Ι.Μ Φιλοθέου, Ι.Μ Καρακάλου, Ι.Μ Σίμωνος Πέτρας, Ι.Μ Σταυρονικήτα, Ι.Μ Αγ. Γρηγορίου, Ι.Μ Αγ. Παύλου και τέλος η Σκήτη της Αγίας Άννης.
.........Ο σάκκος αποτελεί το σημαντικότερο λειτουργικό ένδυμα ενός Ορθόδοξου επισκόπου. Σύμφωνα με μελετητές ο σάκκος είναι σύμβολο μετανοίας και συμβολίζει την κόκκινη χλαίνα που τοποθέτησαν οι Ρωμαίοι στρατιώτες στον Χριστό πριν Την Σταύρωση Του. Ο σάκκος κατασκευάζεται σε σχήμα Τ με δώδεκα επιρραμένους κωδωνίσκους οι οποίοι συμβολίζουν τους δώδεκα αποστόλους. Παλαιότερα ένας κωδωνίσκος ήταν κωφός θυμίζοντας τον Ιούδα. Ο σάκκος αρχικά δενόταν στα πλάγια με υφασμάτινες κορδέλες και αργότερα με κομβία και με κωδωνίσκους. Ο σάκκος δόθηκε αρχικά από τον αυτοκράτορα στον Οικουμενικό Πατριάρχη ως προνόμιο και αυτό μόνο για τις τρείς μεγάλες εορτές του χρόνου όπως τα Χριστούγεννα, το Πάσχα και την Πεντηκοστή. Αργότερα κατά τον 14ο αιώνα δόθηκε στους υπόλοιπους επισκόπους, οι οποίοι μέχρι τότε ενδύονταν το πολυσταύριο φελόνιο.
.........Στους σάκκους του Αγίου Όρους παρατηρήθηκε ότι οι περισσότεροι από αυτούς που χρονολογούνται από τον 18ο μέχρι τον 19ο αιώνα διακοσμούνται κυρίως με ιταλικά και γαλλικά ανθικά και γεωμετρικά μοτίβα. Ελάχιστοι από αυτούς φέρουν χριστιανικά σύμβολα πράγμα το οποίο πολλοί μελετητές ενδέχεται να το θεωρούσαν βέβαιο. Μετάξι και χρυσονήματα με χρυσά διακοσμητικά ελάσματα, σμάλτα και πούλιες με κρόσσια χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή τους. Εκτός από το μετάξι ως κύριο υλικό για το κάμπο των υφασμάτων, λινό ή βαμβακερό χρησιμοποιήθηκε για το εσωτερικό των ενδυμάτων.
.........Μετά το πέρας της μελέτης και καταγραφής, εντοπίστηκαν οι επτά πιο σημαντικοί σάκκοι του Αγίου Όρους. Αναλυτικότερα είναι: ο σάκκος που κατά την παράδοση ανάγεται στον Ιωάννη Ι Τσιμισκή που φυλάσσεται στην Μονή Ιβήρων (φωτ. κάτω). Στο ίδιο μοναστήρι φυλάσσεται ο πολυτελής χρυσουφασμένος σάκκος του Οικουμενικού Πατριάρχη Διονυσίου ΙV Μουσελίμη (φωτ. πάνω). Η Μονή Αγ. Διονυσίου φυλάσσει δύο σάκκους του Αγ. Νήφωνος και του επισκόπου Βελεγράδων και Βερατίου (μπεράτ Αλβανίας) Ιερεμίου. Η Μονή Σίμωνος Πέτρα έχει αποθησαυρισμένο τον σάκκο του επισκόπου Νείλου Εσφηγμενίτου. Στην Σκήτη της Αγ. Άννης φυλάσσεται σε ξύλινη προθήκη μέσα στο Κυριακό ο σάκκος του Οικουμενικού Πατριάρχη Κυρίλλου V ο οποίος φέρει όμοιο διάκοσμο με τον σάκκο του επισκόπου Ιερεμίου της Μονής Διονυσίου. Τέλος ο σάκκος του Πατριάρχη Αλεξανδρείας Ματθαίου ΙΙΙ που φυλάσσεται στην Μονή Κουτλουμουσίου.
.........Το Άγιον Όρος ως το σημαντικότερο σημερινό Ορθόδοξο μοναστικό κέντρο της Ανατολικής Εκκλησίας, δέχτηκε ανά τους αιώνες πάμπολλες δωρεές από αυτοκράτορες, πατριάρχες, επισκόπους και πιστούς, αφιερώματα στην Προστάτιδά του. Το αποτέλεσμα σήμερα είναι ότι όλα τα σκευοφυλάκια του Όρους φυλάσσουν αμέτρητα υφάσματα λαογραφικής και ιστορικής τέχνης. Ελάχιστα από αυτά έχουν μελετηθεί και δημοσιευθεί μέχρι σήμερα.
.........Η έρευνα που πραγματεύεται η παρούσα ανακοίνωση κατέγραψε συγκεκριμένη κατηγορία επισκοπικών- πατριαρχικών λειτουργικών ενδυμάτων, χρονολογούμενα από το τέλος του 15ο αιώνα μέχρι τον 20ο αιώνα. Περιλαμβάνει 52 σάκκους από 13 κυρίαρχα μοναστήρια και την αρχαιότερη Σκήτη του Όρους. Οι μονές που λαμβάνουν μέρος στην μελέτη είναι: Ι. Μ. Μ Βατοπαιδίου, Ι.Μ Ιβήρων, Ι.Μ Ξηροποτάμου, Ι.Μ Αγ. Διονυσίου, Ι.Μ Παντοκράτορος, Ι.Μ Κουτλουμουσίου, Ι.Μ Δοχειαρίου, Ι.Μ Φιλοθέου, Ι.Μ Καρακάλου, Ι.Μ Σίμωνος Πέτρας, Ι.Μ Σταυρονικήτα, Ι.Μ Αγ. Γρηγορίου, Ι.Μ Αγ. Παύλου και τέλος η Σκήτη της Αγίας Άννης.
.........Ο σάκκος αποτελεί το σημαντικότερο λειτουργικό ένδυμα ενός Ορθόδοξου επισκόπου. Σύμφωνα με μελετητές ο σάκκος είναι σύμβολο μετανοίας και συμβολίζει την κόκκινη χλαίνα που τοποθέτησαν οι Ρωμαίοι στρατιώτες στον Χριστό πριν Την Σταύρωση Του. Ο σάκκος κατασκευάζεται σε σχήμα Τ με δώδεκα επιρραμένους κωδωνίσκους οι οποίοι συμβολίζουν τους δώδεκα αποστόλους. Παλαιότερα ένας κωδωνίσκος ήταν κωφός θυμίζοντας τον Ιούδα. Ο σάκκος αρχικά δενόταν στα πλάγια με υφασμάτινες κορδέλες και αργότερα με κομβία και με κωδωνίσκους. Ο σάκκος δόθηκε αρχικά από τον αυτοκράτορα στον Οικουμενικό Πατριάρχη ως προνόμιο και αυτό μόνο για τις τρείς μεγάλες εορτές του χρόνου όπως τα Χριστούγεννα, το Πάσχα και την Πεντηκοστή. Αργότερα κατά τον 14ο αιώνα δόθηκε στους υπόλοιπους επισκόπους, οι οποίοι μέχρι τότε ενδύονταν το πολυσταύριο φελόνιο.
.........Στους σάκκους του Αγίου Όρους παρατηρήθηκε ότι οι περισσότεροι από αυτούς που χρονολογούνται από τον 18ο μέχρι τον 19ο αιώνα διακοσμούνται κυρίως με ιταλικά και γαλλικά ανθικά και γεωμετρικά μοτίβα. Ελάχιστοι από αυτούς φέρουν χριστιανικά σύμβολα πράγμα το οποίο πολλοί μελετητές ενδέχεται να το θεωρούσαν βέβαιο. Μετάξι και χρυσονήματα με χρυσά διακοσμητικά ελάσματα, σμάλτα και πούλιες με κρόσσια χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή τους. Εκτός από το μετάξι ως κύριο υλικό για το κάμπο των υφασμάτων, λινό ή βαμβακερό χρησιμοποιήθηκε για το εσωτερικό των ενδυμάτων.
.........Μετά το πέρας της μελέτης και καταγραφής, εντοπίστηκαν οι επτά πιο σημαντικοί σάκκοι του Αγίου Όρους. Αναλυτικότερα είναι: ο σάκκος που κατά την παράδοση ανάγεται στον Ιωάννη Ι Τσιμισκή που φυλάσσεται στην Μονή Ιβήρων (φωτ. κάτω). Στο ίδιο μοναστήρι φυλάσσεται ο πολυτελής χρυσουφασμένος σάκκος του Οικουμενικού Πατριάρχη Διονυσίου ΙV Μουσελίμη (φωτ. πάνω). Η Μονή Αγ. Διονυσίου φυλάσσει δύο σάκκους του Αγ. Νήφωνος και του επισκόπου Βελεγράδων και Βερατίου (μπεράτ Αλβανίας) Ιερεμίου. Η Μονή Σίμωνος Πέτρα έχει αποθησαυρισμένο τον σάκκο του επισκόπου Νείλου Εσφηγμενίτου. Στην Σκήτη της Αγ. Άννης φυλάσσεται σε ξύλινη προθήκη μέσα στο Κυριακό ο σάκκος του Οικουμενικού Πατριάρχη Κυρίλλου V ο οποίος φέρει όμοιο διάκοσμο με τον σάκκο του επισκόπου Ιερεμίου της Μονής Διονυσίου. Τέλος ο σάκκος του Πατριάρχη Αλεξανδρείας Ματθαίου ΙΙΙ που φυλάσσεται στην Μονή Κουτλουμουσίου.
.........Οι δυσκολίες που έπρεπε να ξεπεραστούν κατά την διάρκεια της έρευνας δεν ήταν λίγες σε μία τέτοια προσπάθεια. Η έλλειψη δημοσιεύσεων, συγκεκριμένων εγγράφων, μη καταλογογραφημένα αρχεία κ.ά. δημιούργησε προβλήματα και σύγχυση, ενίοτε για τα αρχαιότερα ιστορικά υφάσματα, αλλά και για τα πολυπληθή νεότερα. Οι προφορικές πηγές από τους προκάτοχους σκευοφύλακες, όπως είχε αναφέρει και η ιστορικός Χατζημιχάλη, υπήρξε βασικό στοιχείο για τον συγγραφέα παρουσιάζοντας πολύτιμες ιστορικές πληροφορίες αυτών των αντικειμένων που δεν βρίσκονται στα βιβλία.
.........Διεξήχθη συγκριτική μελέτη μεταξύ άλλων δημοσιευμένων αλλά και άγνωστων λειτουργικών ενδυμάτων προσπαθώντας να εντοπιστούν τα εργαστήρια και ο τόπος παραγωγής των. Μέσω των αδημοσίευτων εγγράφων ορισμένων μοναστηριών βρέθηκαν εργαστήρια στην Βιέννη. Παρόλα αυτά δεν βρέθηκε κανένα να αναφέρει την κατασκευή σάκκων και την αποστολή τους στο Άγιον Όρος.
.........Εν κατακλείδι, η έρευνα ανοίγει τον δρόμο για παρόμοιες μελέτες άλλων υφασμάτων προβάλλοντας κυρίως την ανάγκη συντήρησης και διατήρησης αυτών των ιστορικών αντικειμένων.
Χρήστος Καρύδης
Δρ. Προληπτικής Συντήρησης & Ιστορίας Υφασμάτων
Επισκ. Διδάσκων Προληπτικής Συντήρησης, Α.Π.Θ
Δρ. Προληπτικής Συντήρησης & Ιστορίας Υφασμάτων
Επισκ. Διδάσκων Προληπτικής Συντήρησης, Α.Π.Θ
Πηγή: http://psaltiri.blogspot.com/2008/09/blog-post.html
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου