11444 - Η συλλογή εικόνων της Ι.Μ. Διονυσίου και τα εργαστήρια ζωγραφικής στο Άγιον Όρος, 14ος - 18ος αιώνες (3ο Διεθνές Επιστημονικό Εργαστήριο της Αγιορειτικής Εστίας)

Κωνσταντίνος Μ. Βαφειάδης

Καθηγητής (Ε.Δ.Ι.Π.) στην Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Αθηνών

Η συλλογή εικόνων της Ι.Μ.Διονυσίου και τα εργαστήρια ζωγραφικής 

στο Άγιον Όρος, 14ος - 18ος αιώνες

Περίληψη της Εισήγησης:

Ἡ μονὴ τοῦ Ἁγίου Διονυσίου στὸ ἁγιώνυμο ὄρος τοῦ Ἄθω κατέχει, ὡς γνωστόν, ἀξιοσημείωτη συλλογὴ εἰκόνων. Πρὶν ἀπὸ τὴν περίοπτη, ὅσο καὶ ἱστορική, Ἔκθεση κειμηλίων τοῦ Ἁγίου Ὄρους στὴν Θεσσαλονίκη τὸ ἔτος 1997, γνωστὲς στὴν ἔρευνα ἦταν κυρίως οἱ εἰκόνες τῆς Μεγάλης Δεήσεως (1542) τοῦ κρητικοῦ ζωγράφου Εὐφροσύνου. Στὸν κατάλογο τῆς προρρηθείσης Ἐκθέσεως θὰ δημοσιευθοῦν, ἐκτὸς τῶν εἰκόνων τοῦ Εὐφροσύνου, μερικὲς ἀκόμη τοῦ 17ου αἰῶνος. Λευκώματα καὶ ταχυδρομικὰ δελτάρια μὲ εἰκόνες τῆς μονῆς θὰ ἐκδοθοῦν ἀπὸ τὸ παλαιγενὲς μοναστήρι. Τὸ ἔτος 2008, ὁ ὁμιλῶν θὰ παρουσιάσει στὴν διατριβὴ του εἰκόνες τῶν ἀρχῶν τοῦ 17ου αἰῶνος, φιλοτεχνημένες ἀπὸ τὸν ζωγράφο Δανιήλ. Δύο χρόνια ἀργότερα, στὸ βιβλίο Περὶ τῆς ἐν Ἄθῳ «κρητικῆς» ζωγραφικῆς, ἔμελλε νὰ ἐξετασθεῖ εὐρὺ σύνολο εἰκόνων, προερχομένων ἀπὸ τὰ εὶκονοστάσια τῆς μονῆς Διονυσίου. Ἐντούτοις, ἡ πλειονότητα τῶν ἀποτεθειμένων στὸ εἰκονοφυλάκιο, ἀλλὰ καὶ σὲ ἄλλους χώρους τῆς μονῆς, εἰκόνων παραμένει ἀδημοσίευτη. Τὸ κενὸ αὐτὸ πληροφορίας ἐπιχειρεῖ νὰ θεραπεύσει νεότερη μελέτη τοῦ ὁμιλοῦντος, ὁρισμένα ἀπὸ τὰ πορίσματα τῆς ὁποίας παρουσιάζονται στὴν παροῦσα ἀνακοίνωση.

Ἡ συλλογὴ εἰκόνων τῆς μονῆς Διονυσίου περιλαμβάνει πέντε μόλις εἰκόνες τῆς παλαιολογείου περιόδου. Ἄλλες τόσες δύνανται νὰ χρονολογηθοῦν στὴν δεύτερη πεντηκονταετία τοῦ 15ου αἰῶνος. Οἰ εἰκόνες αὐτὲς δὲν ἔχουν κοινὴ καταγωγὴ οὔτε ταυτόσημη τεχνοτροπία. Γιὰ μία τουλάχιστον εἰκόνα τῆς περὶ τὸ 1400 περιόδου μποροῦμε βάσιμα νὰ ἰσχυρισθοῦμε ὅτι προέρχεται ἀπὸ ἐργαστήριο τῆς Θεσσαλονίκης. Πρὸς τούτοις δύο σπαράγματα τριπτύχων συνδέονται στενὰ μὲ τὸ ἔργο τοῦ Ἀνδρέα καὶ Νικολάου Ρίτζου, καὶ ἑπομένως μποροῦν νὰ ἀποδοθοῦν σὲ κρητικὸ ἐργαστήριο.

Ἀντιθέτως, μεγάλο σύνολο εἰκόνων τοῦ 16ο αἰῶνος εἶναι προϊὸν ἁγιορειτικῶν ἐργαστηρίων ζωγραφικῆς, καὶ δὴ ἐπωνύμων καλλιτεχνῶν, ὅπως τοῦ Νεοφύτου υἱοῦ τοῦ Θεοφάνη, τοῦ Τζώρτζη, τοῦ ζωγράφου τῆς παλαιᾶς τράπεζας τῆς μονῆς Διονυσίου κ.ἄ.. Εἰρήσθω ὅτι τὸ ἔργο τῶν ἀνωτέρω καλλιτεχνῶν δὲν πρέπει νὰ συγχέεται μὲ τὸ ἔργο τῶν Κρητικῶν, λόγῳ τῆς ὑφιστάμενης τεχνοτροπικῆς συμφωνίας. Πρόκειται γιὰ ἁγιορεῖτες ζωγράφους, οἱ ὁποῖοι ἔχουν προσαρμόσει τὸ «κρητικὸ» ὕφος στὶς αἰσθητικὲς ἀνάγκες τῶν μοναχῶν τοῦ Ἁγίου Ὄρους. Τὸ ἴδιο ἰσχύει γιὰ τὴν τέχνη τοῦ 17ου αἰῶνος. Στὸν αἰῶνα αὐτὸν δραστηριοποιοῦνται πολλοὶ μεμονωμένοι ζωγράφοι, ὅπως οἱ Δανιὴλ καὶ Μερκούριος, οἱ ὁποῖοι φιλοτεχνοῦν εἰκόνες γιὰ τὸ μοναστήρι τους ἀλλὰ καὶ γιὰ ἄλλες μονὲς, μέσα καὶ ἔξω ἀπὸ τὸ Ἅγιον Ὄρος. Σημειωτέον ὅτι πολλὰ ἁγιορειτικὰ ἐργαστήρια ἐμφανίζουν ἐντυπωσιακὴ παραγωγὴ, καθὼς ἔργα τους ἀπαντοῦν σὲ ὅλες τὶς μονὲς τοῦ Ἁγίου Ὄρους καὶ ὄχι μόνο. Τὸ κυριότερο ἐξ αὐτῶν θὰ ὀνομάσουμε «ἐργαστήριο ἐπιγόνων τοῦ Θεοφάνη», λόγῳ τῆς τυποποιημένης καὶ πιστῆς ἐφαρμογῆς τῶν εἰκαστικῶν ἐπιταγῶν τοῦ μεγάλου καλλιτέχνη. Παρόλα αὐτά, σώζονται στὸ μοναστήρι τοῦ Διονυσίου ἔργα ἀπὸ τὴν ἐνετοκρατούμενη Ἑλλάδα, ὅπως τοῦ Ἐμμανουὴλ Σκορδίλη καὶ τοῦ Ἐμμανουὴλ Δέκαρχου, ἀφιερώματα πιστῶν.

Ἡ παραγωγὴ εἰκόνων στὸ Ἅγιον Ὄρος αὐξάνει ἀπὸ τὰ μέσα τοῦ 17ου αἰῶνος καὶ καθ΄ ὅλη τὴν διάρκεια τοῦ 18ου αἰῶνος. Τοῦτο λόγῳ τῆς αὐξημένης ζητήσεως, μετὰ τὴν πτώση τοῦ Χάνδακα, καὶ ἐφόσον στὴν συνείδηση τῶν ὑποδούλων τὸν Ἅγιον Ὄρος κατέχει περίοπτη θέση. Τὰ ἐργαστήρια τοῦ Ἁθω ἐργάζονται τώρα γιὰ πολὺ μεγάλο ἀριθμὸ παραγγελιοδοτῶν ἀπὸ τὴν Κωνσταντινούπολη ἕως τὴν μονὴ Σινᾶ καὶ τὴν Κύπρο. Πλῆθος εἰκόνων τοῦ αἰῶνος αὐτοῦ σώζεται στὴν μονὴ Διονυσίου. Πολλὰ ἀπὸ τὰ ἔργα αὐτὰ ἀνήκουν σὲ ἄδηλο χρωστῆρα, ἄλλα 22 ὅμως προέρχονται ἀπὸ ἐπώνυμους ἁγιορεῖτες ζωγράφους, ὅπως ὁ Δαμασκηνὸς ὁ ἐξ Ἰωαννίνων, ὁ Βενιαμὶν ἐκ Βιζύης, ὁ Νικηφόρος Καρπενησιώτης κ.ἄ..

Ἀπὸ τὴν μελέτη, λοιπόν, τῆς συλλογῆς εἰκόνων τῆς μονῆς Διονυσίου προκύπτει ἡ ἄκρως σημαντικὴ διαπίστωση ὅτι τὸ Ἅγιον Ὄρος ἀπὸ τὰ μέσα τοῦ 16ο αἰῶνος καὶ ἐφεξῆς συνιστᾶ ὄχι μόνον κέντρο παραγωγῆς εἰκόνων (καὶ τοιχογραφιῶν), ἀλλὰ κέντρο, στὸ ὁποῖο συγχρωτίζονται, ἀντιμάχονται καὶ ἀναπλάθονται ὅλα τὰ μεγάλα εἰκαστικὰ ρεύματα τῆς μεταβυζαντινῆς περιόδου. Καὶ τοῦτο ἐντὸς τῆς χοάνης τῆς ἁγιορειτικῆς πνευματικότητος.

Όλες οι ανακοινώσεις, των τριών Επιστημονικών Εργαστηρίων της Αγιορειτικής Εστίας:

1ο Διεθνές Επιστημονικό Εργαστήριο της Αγιορειτικής Εστίας

2ο Διεθνές Επιστημονικό Εργαστήριο της Αγιορειτικής Εστίας

3ο Διεθνές Επιστημονικό Εργαστήριο της Αγιορειτικής Εστίας

…καθώς και παλαιότερες δικές μας αναρτήσεις.