Αρχ. Εφραίμ, Καθηγουμένου Ι.
Μ. Μονής Βατοπαιδίου, Αγίου Όρους
Ακολουθώντας τη γνήσια πατερική παράδοση δεν αποδέχτηκε την
ηθικιστική θεώρησι της πνευματικής ζωής, που προσπάθησαν μερικοί να φέρουν από
τη Δύση και να προβάλουν στον χώρο των Ορθοδόξων.
Σε ολόκληρη την πατερική παράδοση τονίζεται ότι η μετάνοια
δεν εξαντλείται σε ορισμένες αντικειμενικές βελτιώσεις της συμπεριφοράς ούτε σε
τύπους και σχήματα εξωτερικά, αλλά αναφέρεται σε μια βαθύτερη και καθολικότερη
αλλαγή του ανθρώπου. Δεν είναι μία παροδική συντριβή από τη συναίσθηση
διαπράξεως κάποιας αμαρτίας, αλλά μία μόνιμη πνευματική κατάσταση, που σημαίνει
σταθερή κατεύθυνση του ανθρώπου προς τον Θεό, και συνεχή διάθεση για ανόρθωση,
θεραπεία και ανάληψη του πνευματικού αγώνα. Μετάνοια είναι το νέο φρόνημα, η
νέα σωστή πνευματική κατεύθυνση, που πρέπει να συνοδεύει τον άνθρωπο μέχρι τη
στιγμή του θανάτου. Μετάνοια είναι η δυναμική μετάβαση από την παρά φύση
κατάσταση των παθών και της αμαρτίας στην περιοχή της αρετής και του κατά φύση,
είναι η τελεία αποστροφή της αμαρτίας και η πορεία επιστροφής στον Θεό.
Την αλήθεια αυτή επισημαίνει κατ΄ επανάληψη ο Άγιος
Γρηγόριος ο Παλαμάς. «Μετάνοια, λέγει, εστί το μισήσαι την αμαρτίαν και
αγαπήσαι την αρετήν και εκκλίναι από του κακού και ποιήσαι το αγαθόν». Από τον
ορισμό αυτό φαίνεται σαφώς ότι ο Ιερός πατήρ δεν μπορεί να δει την μετάνοια ως
τυπική και μηχανική αλλαγή, αφού την προσδιορίζει η οντολογική ανακαίνιση του
ανθρώπου. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο, το γεγονός της μετανοίας δεν είναι δυνατό
να αντικειμενοποιείται στις διαστάσεις μιας απρόσωπης συνταγής ή τακτικής, αλλά
παραμένει πάντοτε ενδεχόμενο προσωπικής αποκαλύψεως. «Ο μετανοών άνθρωπος εκ
ψυχής τη μεν αγαθή προθέσει και τω της αμαρτίας εκστήναι φθάνει προς τον Θεόν»
(Ομιλία 3η P.G. 151, 44Β).
Αυτός ο προσωπικός χαρακτήρας της μετανοίας αποκλείει για
τον Παλαμά και γενικώς για όλους τους Αγίους Πατέρες κάθε ευσεβιστική χροιά,
πού θέλησε να δώσει στη μετάνοια, και κατά συνέπεια, στην όλη πνευματική ζωή, η
Δύση. «Ου γαρ εν ρήμασιν ημών, αλλ’ εν πράγμασιν η ευσέβεια», τονίζει ο ιερός
Ησυχαστής (Προς Φιλόθεον 6, Συγγράμματα Β’, σελ. 521).
Αλλά αφού η μετάνοια είναι αρχή και τέλος της κατά Χριστόν
πολιτείας, και αφού είναι σκοπός αυτής της ζωής, είναι επόμενο όλα να
θεωρούνται από αυτήν και να παίρνουν αξία η απαξία σε σχέση με αυτήν. Και αυτή
ακόμη «η πίστις ωφελεί, εάν κατά συνείδησιν πολιτεύηταί τις και ανακαθαίρει
εαυτόν δι΄ εξομολογήσεως και μετανοίας» (Ομιλία 30, P.G. 151,185Α). Αυτό
άλλωστε δίνεται ως υπόσχεση και συμφωνία κατά την στιγμή του Αγίου Βαπτίσματος.
Ένα βασικό στάδιο, που προηγείται από την μετάνοια, είναι η
επίγνωση και η συναίσθηση των αμαρτημάτων, «ήτις μεγάλη εστίν προς ιλασμόν
αφορμή» αναφέρει ο Άγιος Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης (Ομιλία 28, P.G 151, 361C).
Ο άνθρωπος, κατά τον Παλαμά, για να έλθει σε μετάνοια, φθάνει προηγουμένως σε
επίγνωση «των οικείων πλημμελημάτων» και μεταμελείται μπροστά στο Θεό, στον
οποίον καταφεύγει «εν συντετριμμένη καρδία». Αφήνει τον εαυτό του στο πέλαγος
της ευσπλαχνίας Εκείνου και πιστεύει, όπως ο άσωτος, ότι είναι ανάξιος να
ελεηθεί από τον Θεό και να ονομάζεται υιός του. Και όταν με την επίγνωση και τη
συναίσθηση της αμαρτωλότητος ελκύσει επάνω του το έλεος του Θεού, παίρνει
τελείαν την άφεση με την αυτομεμψία και την εξομολόγηση.
Θέλοντας ο Θεόσοφος Πατήρ να προσδιορίσει όλα τα στάδια της
μετανοίας, λέγει χαρακτηριστικά τα εξής: «Τη γαρ επιγνώσει των οικείων
αμαρτημάτων έπεται η οικεία κατάγνωσις· ταύτη δε η επί τοις αμαρτήμασι λύπη, ην
ο Παύλος κατά Θεόν προσηγόρευσε. Τη δε κατά Θεόν λύπη ταύτη πέφυκεν ακολουθείν
η μετά συντετριμμένης καρδίας προς τον Θεόν εξαγόρευσις τε και δέησις, και η
υπόσχεσις της εις το έξης των κακών αποχής και τούτο έστιν η μετάνοια».
Η μετάνοια ως νέα κατάστασης στη ζωή του ανθρώπου,
συνοδεύεται από ορισμένες συνέπειες που η βιβλική και πατερική γλώσσα τις
ονομάζει «καρπούς μετανοίας». Ως πρώτον καρπό μετανοίας ο ιερός πατήρ προβάλλει
την εξομολόγηση, αφού με αυτή κερδίζεται η θεραπεία και η κάθαρση της ψυχής του
πιστού και εγκαινιάζεται η καινούργια ζωή: «Η των αμαρτιών ουν εξομολόγησις
αρχή εστι της καλλιέργειας ταύτης, ταυτόν ο ειπείν της μετανοίας και της
ετοιμασίας του δέξασθαί τινα εν εαυτώ τον σωτήριον σπόρον, τον λόγον του Θεού»
(Σοφοκλέους Οικονόμου, Ομιλία ΝΣΤ’, σελ. 201-202).
Η εξομολόγηση όμως δεν είναι ο μόνος καρπός της μετανοίας. Ο
Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος καλώντας με το κήρυγμα του τους ανθρώπους σε
μετάνοια, εκτός από την εξομολόγηση τους παρακινούσε σε ελεημοσύνη, δικαιοσύνη,
μετριοφροσύνη, αγάπη και αλήθεια, που είναι γνωρίσματα της ανακαινιστικής
δυνάμεως της αληθείας.
Ο ιερός Αγιορείτης Ιεράρχης εις την 23η ομιλία του τονίζει
ότι «η μετάνοια, είπερ αληθώς εκ καρδίας εστίν, αναπείθει τον κεκτημένον μηκέτι
προσκεχηκέναι τοις φθειρομένοις, μηκέτι προσκεχηκέναι ταις ου καλαίς ηδοναίς,
αλλά καταφρονείν των παρόντων, αντέχεσθαι των μελλόντων, αγωνίζεσθαι κατά
παθών, αντιποιείσθαι των αρετών, εγκρατεύεσθαι πάντα, επαγρυπνείν ταις προς
Θεόν δεήσεσιν, απέχεσθαι του εξ αδικίας κέρδους, ίλεων είναι τοις αυτώ
πταίουσι, τοις ικετεύουσιν ευμενή, τοις δεομένοις της παρ’ αυτού βοηθείας, οις
έχει λόγους έργοις, αναλώμασιν ετοιμότατον» (Ομιλία 23, P.G. 151,364 BC).
Δηλαδή ο άνθρωπος που ζει αληθινά την μετάνοια δεν ξαναγυρίζει στις πρώτες
αμαρτίες, ούτε προσκολλάται σε πρόσωπα και πράγματα της φθοράς, ούτε προσχωρεί
στις αμφίβολες ηδονές, αλλά καταφρονεί τα παρόντα, προσβλέπει στα μέλλοντα,
αγωνίζεται κατά των παθών, επιδιώκει τις αρετές, αγρυπνεί στην προσευχή, απέχει
από άδικα κέρδη, είναι επιεικής σε όσους πταίουν εναντίον του, εύσπλαχνος σε
αυτούς που τον προκαλούν και έτοιμος να βοηθήσει με λόγους, με έργα και με
θυσίες ακόμη αυτούς που έχουν την ανάγκη του. Και όταν προτρέπει ο οσιότατος
πατήρ τους χριστιανούς να αποκτήσουν έργα μετανοίας, υπογραμμίζει κυρίως το
ταπεινό φρόνημα, την κατάνυξη και το πνευματικό πένθος. Ανακεφαλαιώνοντας όλα
τα γνωρίσματα του χριστιανού εκείνου που ζει την μετάνοια, λέει ότι είναι
γαλήνιος και ήρεμος, γεμάτος έλεος και συμπάθεια προς τους άλλους, ποθεί τη
δικαιοσύνη, επιζητεί την καθαρότητα, έχει ειρήνη αλλά και φέρνει την ειρήνη,
υπομένει καρτερικά τους πόνους και τις ταλαιπωρίες και νιώθει χαρά και
ευχαρίστηση στους διωγμούς, τις ύβρεις, τις συκοφαντίες, τις απώλειες και όσα
άλλα πάσχει για την αλήθεια και την δικαιοσύνη (Ομιλία 31, P.G. 151, 392C,
Φυσικά Θεολογικά).
Η πορεία της ανορθώσεως με τη μετάνοια, της απομακρύνσεως
από την δουλεία των παθών και της ασκήσεως για την εργασία των θείων εντολών
είναι πορεία των αγίων και θεουμένων υπάρξεων. Και από αυτήν την αλήθεια
ξεκινώντας ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς τονίζει τα εξής: «Εάν κάθε χριστιανός δεν
μπορεί να φθάσει τους Αγίους και τα μεγάλα και θαυμαστά επιτεύγματα που
χαρακτηρίζουν τη ζωή τους και είναι εξ ολοκλήρου αμίμητα, μπορεί όμως και
πρέπει να μοιάσει και να τους ακολουθήσει στην πορεία της ζωής τους προς την
μετάνοια. Και αυτό, γιατί καθημερινά «πολλά πταίομεν άκοντες» και μοναδική
ελπίδα σωτηρίας για όλους μας παραμένει η ανάνηψη και η βίωση, κατά τον Άγιον
Γρηγόριο, της «διηνεκούς μετανοίας» (Ομιλία 28, ΡG. 151.361C).
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου