Η πρώτη γνωστή αναφορά για την
παρουσία Ρώσσων μοναχών στο Άγιον Όρος θεωρείται η υπογραφή του ηγουμένου της
Μονής «του Ρôς» Γερασίμου σε έγγραφο της Μεγίστης Λαύρας, του 1016: +Γερασιμος
μοναχός ελεω Θεού πρεσβυτερος και ηγουμενος μονις του Ρôς μαρτυρον υπεγραψα:+
Η μονή του Ρôς ταυτίζεται
με την Μονή του Ξυλουργού, δηλαδή με την σημερινή Σκήτη Βογορόδιτσα. Στην
απογραφή των κειμηλίων της Μονής, το 1142, συμπεριλαμβάνονται, πέραν των άλλων,
και 49 εκκλησιαστικά «βιβλία ρούσικα», χωρίς να γίνεται αναφορά σε άλλα βιβλία.
Το γεγονός ερμηνεύεται ως μία καλή ένδειξη του ότι οι ακολουθίες στην Μονή
γίνονταν στην ρωσσική γλώσσα.
Το 1169 η ερειπωμένη Μονή του
Θεσσαλονικέως, η γνωστή σήμερα ως Παλιομονάστηρο του Αγίου Παντελεήμονος,
παραδόθηκε από τον Πρώτο του Αγίου Όρους στην Μονή του Ξυλουργού. Σύντομα όμως
οι όροι αντεστράφησαν και η Ξυλουργού μετατράπηκε σε εξάρτημα της Μονής του
Θεσσαλονικέως, στην οποία μετεγκαταστάθηκε η συνοδία του Ξυλουργού.
Κατά την δεκαετία του 1760 άρχισε
η νέα μετεγκατάσταση της Μονής: από την μεσογειακή θέση, όπου βρισκόταν το
ονομαζόμενο «Ρωσσικό» (δηλαδή η πρώην Μονή του Θεσσαλονικέως) στην σημερινή
παράλια θέση, όπου βρισκόταν το μονύδριο της Αναστάσεως, ο «πύργος του
Θεσσαλονικέως» και ο αρσανάς της Μονής.
Η ανοικοδόμηση του νέου
οικοδομικού συγκροτήματος της Μονής χρηματοδοτήθηκε κυρίως από τον Φαναριώτη
αυθέντη της Μολδαβίας (1802, 1807, 1812-1819) και της Βλαχίας (Φεβρ.-Ιούνιο
1821) Σκαρλάτο Καλλιμάχη, γι᾽ αυτό και η
Μονή ονομάσθηκε «αυθεντικόν κοινόβιον των Καλλιμάχηδων», («αυθεντικόν», όπως
λέμε «βασιλικόν»). Τα επαναστατικά γεγονότα της δεκαετίας του 1820, τα οποία
ακολούθησαν την μετεγκατάσταση της Μονής, και η εξόντωση του Σκαρλάτου και του
πατέρα του Αλεξάνδρου Καλλιμάχη (12 Δεκ. 1821) φαίνεται ότι συνετέλεσαν στην
εγκατάλειψη του νέου ονόματος της Μονής και στην επαναφορά του παραδοσιακού
ονόματος «του Ρωσσικού».
Η ουσιαστικώς νεοϊδρυθείσα Μονή
ήταν μία τυπική ελληνική Μονή, με Έλληνα ηγούμενο. Στις 18 Φεβρουαρίου 1832
εξελέγη ηγούμενος ο εκ Δράμας καταγόμενος ιερομόναχος Γεράσιμος, ο οποίος
ηγουμένευσε μέχρι την 10η Μαΐου 1875.
Οι πρώτοι ρώσσοι μοναχοί προσήλθαν
στην νέα Μονή το 1835 και το 1875 ανέρχονταν σε πολλές εκατοντάδες,
μετατρέποντας σε μειοψηφία την ελληνική παρουσία και εκλέγοντας ανέτως τον
προεψηφισμένον ρώσσον ηγούμενο Μακάριο. Ακολούθως οι περισσότεροι έλληνες
εξωθήθηκαν στην αποχώρηση από την Μονή λαμβάνοντας χρηματική αποζημίωση. Τότε
αναγκάσθηκε και έφυγε και ο Δανιήλ, ο οποίος αφού περιπλανήθηκε στο Όρος
εγκατάστάθηκε στα Κατουνάκια, όπου ίδρυσε το γνωστό αρχοντικό κελλί των
Δανιηλέων.
Τυπικώς όμως, έκτοτε η Μονή είναι
ελληνορρωσσική, με διπλές ακολουθίες (ελληνικά και ρωσσικά) και γλωσσικώς
εναλλασσόμενες αναγνώσεις στην Τράπεζα. Παραλλήλως άλλαξε η αρχιτεκτονική
φυσιογνωμία της Μονής με την κτηριακή επέκτασή της και την χρήση ξενόφερτων
αρχιτεκτονικών στοιχείων.
Η ρωσσική παρουσία στο Άγιον Όρος
κατά τον 19ον αιώνα δεν περιορίσθηκε μόνον στην Μονή του Αγίου Παντελεήμονος,
αλλά κατεβλήθη εργώδης προσπάθεια για δυναμική παρουσία σε όλα τα αγιορειτικά
θέματα:
—Ενισχύθηκε η ρωσσική Σκήτη του
Προφήτου Ηλιού της Μονής Παντοκράτορος, αυξάνοντας θεαματικά την συνοδία της
και αλλοιώνοντας την αρχιτεκτονική φυσιογνωμία της.
—Εξαγοράσθηκε το βατοπεδινό κελλί
του Αγίου Αντωνίου, το επιλεγόμενο «Σεράγιον» (1842) το οποίο προήχθη σε Σκήτη
(1849), μεγεθύνθηκε κτηριακώς υπερβολικά, εμπλουτίσθηκε με μετόχια στην περιοχή
της Καβάλας και στην Κωνσταντινούπολη, για να καταλήξει το κέντρο της
θεολογικής «ονοματολατρικής» έριδας (1912-13).
—Εξαγοράσθηκαν πολλά κελλιά σ᾽ όλη την αγιορειτική χερσόνησο, τα οποία
επανδρώθηκαν με πολυμελείς συνοδίες και άλλαξαν την αρχιτεκτονική τους
φυσιογνωμία.
—Άρχισε, στην λεγόμενη
«Γουρουνοσκήτη», η δημιουργία νέου κελλιωτικού συνοικισμού, με προγραμματισμένη
προσπάθεια την μετατροπή του σε Σκήτη της «Νέας Θηβαΐδος».
—Δημιουργήθηκαν εκτεταμμένοι
αμπελώνες και μεγάλες κτηριακές εγκαταστάσεις στην Χρουμίτσα.
—Οργανώθηκε επιστημονική
ερευνητική αποστολή υπό την διεύθυνση του Σεβαστιάνωφ, για την μελέτη της
αρχιτεκτονικής και των εν γένει καλλιτεχνημάτων του Αγίου Όρους και την
χαρτογράφηση της χερσονήσου.
—Οργανώθηκε επιστημονική
ερευνητική αποστολή υπό την διεύθυνση του Πορφυρίου Ουσπένκυ, για την μελέτη
και συγγραφή της αθωνικής ιστορίας, με έμφαση στην ρωσσική παρουσία στο Όρος.
—Οργανώθηκε φωτογραφικό εργαστήριο
στην Μονή του Αγίου Παντελεήμονος (προ του 1857) για την υποστήριξη του έργου
των επιστημονικών αποστολών.
—Η ρωσσική παρουσία στο Όρος ετέθη
υπό την δυναμική προστασία της ρωσσικής κυβερνήσεως, διά της ρωσσικής Πρεσβείας
στην Κωνσταντινούπολη και του Προξενίου στην Θεσσαλονίκη, σαν ουσιαστικό μέρος
της ρωσσικής εξωτερικής πολιτικής στα Βαλκάνια.
Η πληθυσμιακή και οικονομική
υπεροχή του ρωσσικού στοιχείου στο Άγιον Όρος κατά το τελευταίο τέταρτο του
19ου αι. και μέχρι το 1913, επέφερε και ουσιαστικές αλλαγές στην εξέλιξη της
αγιορειτικής ζωγραφικής. Η δυναμική και χρυσοφόρα νέα αγορά, με την ξενόφερτη
δυτικίζουσα αισθητική που την διέκρινε, και υπό τις κατευθύνσεις της επίσημης
ρωσσικής ακαδημαϊκής ζωγραφικής, επέβαλε τις αισθητικές αντιλήψεις της στα
αγιορειτικά ζωγραφικά εργαστήρια, τα οποία γρήγορα προσαρμόσθηκαν στις
απαιτήσεις των πολυπληθών και απαιτητικών νέων πελατών. Η κατάσταση αυτή
συνεχίσθηκε μέχρι και την δεκαετία του 1950, όταν άρχισε να επικρατεί η
επιστροφή στις τεχνοτροπίες του 14ου και 16ου αιώνος. Έτσι λησμονήθηκε η
παραδοσιακή ζωγραφική του Αγίου Όρους, της οποιας οι σημαντικότεροι εκπρόσωποι
κατά τα μέσα του 19ου αιώνος ήσαν οι αγιορείτες Γαλατσιάνοι και Καρπενησιώτες
ζωγράφοι. Σήμερα εξακολουθούν κάποια αγιορειτικά ζωγραφικά εργαστήρια να
παράγουν εικόνες στις οποίες «βλέπεις» ακόμα την ρωσσική επίδραση.
Την δυναμική παρουσία και δράση
των Ρώσσων στο Άγιον Όρος ανέστειλαν τέσσερα σημαντικά γεγονότα:
1ον, Η απελευθέρωση του Αγίου
Όρους από το Ελληνικό Ναυτικό, στις 2 Νοεμβρίου του 1912.
2ον, Η θεολογική έριδα των
«Ονοματολατρών», η οποία έλαβε εξαιρετικές διαστάσεις μεταξύ των αγιορειτών
Ρώσσων και έληξε το 1913 με την απαγωγή 833 Ονοματολατρών από το Ρωσσικό
Ναυτικό.
3ον, Η Μπολσεβικική Επανάσταση
στην Ρωσσία, το 1917.
4ον, Οι Συνθήκες του Νεϊγύ (1919),
των Σεβρών (1920) και της Λωζάννης (1923), με τις οποίες αναγνωρίσθηκε η
ελληνική κυριαρχία επί του εδάφους του Αγίου Όρους.
Η αλλαγή του πολιτικού καθεστώτος
στις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ενώσεως και η αναζωπύρωση του ορθοδόξου
θρησκευτικού φρονήματος σε πολύ μεγάλο μέρος του ρωσσικού λαού, ενίσχυσαν το εν
γένει ρωσσικό ενδιαφέρον για το Άγιον Όρος. Χιλιάδες Ρώσσων και Ρουμάνων
προσκυνητών κατακλύζουν τις αγιορειτικές Μονές κάθε χρόνο και εντυπωσιάζουν τον
παρατηρητή με την εν γένει κόσμια συμπεριφορά τους, την συνεπή και ακούραστη
συμμετοχή τους στις λατρευτικές τελετές, τον τρόπο με τον οποίο κάνουν τον
σταυρό τους (όχι «μαντολίνο»…), τον τρόπο που χαιρετούν τις εικόνες, που
παίρνουν αντίδωρο, που ζητούν την ευλογία του Γέροντα. Και αν τύχει και
παρευρεθής σε καμμιά από εκείνες τις Παρακλήσεις που κάνουν μικρές παρέες
Ρώσσων μπροστά στην Πορταΐτησσα, η την Παραμυθία, η άλλη Παναγία Αγιορείτησσα,
στην οποία έχουν τάμα, τότε κάθησε σε μιάν άκρη και απόλαυσε την ψαλμωδία τους,
ακολουθώντας τον μπάσο στα κατάβαθα της φωνής του και ανοίγοντας τα φτερά σου
με τον λυγερόφωνο σοπράνο…
Έντονο είναι το ενδιαφέρον της
Ρωσσικής Κυβερνήσεως για το Όρος, όπως και το αντίστοιχο του Πατριαρχείου
«Πασών των Ρωσσιών». Και οξύνεται εσχάτως το ενδιαφέρον με αφορμή την
συμπλήρωση χιλίων ετών από την υπογραφή του Γερασίμου ως ηγουμένου της Μονής
«του Ρôς». Αλλά είμαι σίγουρος ότι η Κυρία των Αγγέλων και Ηγουμένη του Αγίου
Όρους, θα τα «οικονομήσει» ώστε να μην ξαναζήσει ο ησυχαστικός Τόπος τις
δυσάρεστες περισπάσεις των ετών 1860-1914.
Ιωακείμ Αθ. Παπάγγελος, Αρχαιολόγος
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου