8254 - Ο Ευγένιος Βούλγαρης, Σχολάρχης της Αθωνιάδος (1753-1759) και οι πνευματικές ζυμώσεις στό Άγιον Όρος κατά τόν 18ο αιώνα

Πατάπιος μοναχός Καυσοκαλυβίτης

Βασικό χαρακτηριστικό τῶν πνευματικῶν ζυμώσεων κατά τόν 18ο αἰώνα ἦταν ἡ ἔντονη ἀγωνία τῶν Ἑλλήνων λογίων γιά τήν ἀφύπνιση τῆς ἐθνικῆς ἑλληνικῆς συνείδησης καί τήν ἀναγέννηση τοῦ ἔθνους, πού μέ τή σειρά τους θά προετοίμαζαν τήν ἀποτίναξη τοῦ τουρκικοῦ ζυγοῦ. Παράλληλα μέ τήν παραπάνω κίνηση, στούς κύκλους τῶν λογίων θεολόγων καί συγγραφέων ἐκδηλωνόταν μία προσπάθεια ἐπαναπροσέγγισης τῆς ἐκκλησιαστικῆς καί θεολογικῆς παράδοσης, ὥστε ἀνανεωμένη καί ἐμπλουτισμένη νά συμβάλει στήν ἀναμόρφωση τῆς παιδείας καί τήν ἀναγέννηση τῆς πνευματικῆς ζωῆς. Ἡ ἀγωνία τους γιά τήν διαφαινόμενη ἀλλοτρίωση τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ φρονήματος μέσα ἀπό ἐκδηλώσεις τυπολατρίας καί γιά τήν ἀποξένωση ἀπό τίς αὐθεντικές πατερικές πηγές, τούς κατεύθυνε σέ ἀναζήτηση προσαρμογῶν καί συμπόρευσης μέ τίς προκλήσεις τῶν καιρῶν (κυρίως μέ τίς ἰδέες τοῦ Διαφωτισμοῦ) ὅσο καί στήν αὐστηρή προσήλωση στήν ὀρθόδοξη παράδοση, ἡ ὁποία διαλεγόταν μέ τόν δυτικό πολιτισμό. 
   

Πρός τήν κατεύθυνση αὐτή ἐργάστηκε καί ὁ τιμώμενος σήμερα Εὐγένιος Βούλγαρης, ὁ ὁποῖος ἀναγνωρίζεται τόσο ἀπό τούς συγχρόνους του ὅσο καί ἀπό τή νεότερη ἔρευνα ὡς ἡ κορυφαία πνευματική μορφή τοῦ Ἑλληνισμοῦ κατά τόν 18ο αἰώνα. Μέ καταγωγή ἀπό τήν Κέρκυρα καί ἔχοντας ἀποκτήσει εὐρεία παιδεία, δίδαξε καί διηύθυνε κάποια ἀπό τά σημαντικότερα ἐκπαιδευτικά κέντρα τοῦ ὑπόδουλου Ἑλληνισμοῦ καί ἔχει χαρακτηριστεῖ ὡς ὁ «πανεπιστήμονας» τοῦ νέου Ἑλληνισμοῦ. Τό πλουσιότατο καί πολυσχιδές συγγραφικό ἔργο του συνιστᾶ καί στήν ἐποχή μας ἕνα μοναδικό τεκμήριο πολυσχιδοῦς ἐπιστημονικῆς φιλοσοφικῆς καί θεολογικῆς παιδείας καί γνώσης, γνώρισε πολλές ἐκδόσεις, καλύπτει ὅλα σχεδόν τά γνωστικά πεδία τῶν ἐπιστημῶν τῆς ἐποχῆς του καί ἐξακολουθεῖ νά διατηρεῖ μία ἀξιοπρόσεκτη ἐπικαιρότητα, κάτι πού ἐπιβεβαιώνεται καί ἀπό τήν ἐπιτυχία τοῦ παρόντος Συνεδρίου.

Ὁ Βούλγαρης κατάφερε μέ νηφαλιότητα νά συμπυκνώσει καί νά συνθέσει τίς διάφορες τάσεις τῆς ἐποχῆς του. Μελετώντας τά νεωτερικά ἰδεολογικά καί φιλοσοφικά ρεύματα τῆς Εὐρώπης καθώς καί τά νέα ἐπιστημονικά δεδομένα, ἐπιχείρησε τή σύζευξή τους μέ τίς παραδοσιακές ἀξίες τῆς ἑλληνορθόδοξης κοινωνίας, δεχόμενος κριτικά τόν εὐρωπαϊκό διαφωτισμό, ἀπορρίπτοντας ὅμως τίς ἀθεϊστικές του ἰδέες.

(...)  Στό Ἅγιον Ὄρος, ἤδη ἀπό τίς ἀρχές τοῦ αἰώνα εἶχε ἐκδηλωθεῖ ζωηρή πνευματική κίνηση... 

(...)  Ἡ ἐπίδοση ὅμως στόν πνευματικό λόγο αὐξάνεται, ἐντείνεται καί ἐξακτινώνεται ἀπό τά μέσα τοῦ ἴδιου αἰώνα. Εἶναι ἡ ἐποχή, ὅπου οἱ πνευματικές ζυμώσεις στή μοναχοπολιτεία τοῦ Ἄθω ἐκδηλώνονται καί ὁριοθετοῦνται ἀπό δύο μείζονος σημασίας πνευματικά γεγονότα: τήν ἐμφάνιση τοῦ κινήματος τῶν Κολλυβάδων καί τήν ἵδρυση τῆς Ἀθωνιάδος σχολῆς.

Ἡ Ἀθωνιάς ὑπῆρξε ἀποτέλεσμα τοῦ φιλόμουσου, τῆς γενναιότητας καί τῆς τόλμης τῶν Ἁγιορειτῶν νά προσφέρουν μηνύματα ἐλπίδας καί φωτός στό σκοτάδι τῆς ἐποχῆς, γιά νά κρατηθεῖ στή ζωή ἡ Ρωμηοσύνη, ἡ Ὀρθοδοξία καί τό Γένος μας. Γιά νά πληροφορηθεῖ τίς ἀλήθειες γιά τήν καταγωγή καί τήν ἔνδοξη ἱστορία του, νά φωτιστεῖ ἀπό τή σοφία τῶν προγόνων του, νά πάρει δύναμη γιά νά συνεχίσει νά ἐλπίζει καί νά ἐπιζήσει καί νά ἀποτινάξει ἀπό τόν τράχηλό του τό ζυγό τῆς δουλείας. Κι ἐδῶ ἀξίζει νά θυμηθοῦμε τόν Ρήγα Φεραῖο, μαθητή στήν Ἀθωνιάδα στά χρόνια τῆς ἐφηβείας του, περί τό 1771, τόν ἐθναπόστολο καί ἐθνεγέρτη ἅγιο Κοσμᾶ τόν Αἰτωλό καί τόν νεομάρτυρα Ἀθανάσιο Κουλακιώτη, ἀποφοίτους τῆς Ἀθωνιάδος.

Ἡ Σχολή τοῦ Ἁγίου Ὄρους, ὅπως λεγόταν ἐπισήμως ἡ Σχολή, ἱδρύθηκε ἀρχικά τό 1748, καί ἐπίσημα τόν Μάϊο τοῦ 1750 μέ σιγγίλιο πού ἐξέδωσε ὁ οἰκουμενικός πατριάρχης Κύριλλος ὁ Ε’, στή μονή Βατοπαιδίου μέ τήν πρωτοβουλία τῶν προεστώτων της.  Τό 1753 ὁ πατριάρχης Κύριλλος Ε’, ἔχοντας τήν προσδοκία νά ἀποκτήσει ἡ Σχολή μεγαλύτερο κῦρος, καί νά καταστεῖ σημαντικό ἐκπαιδευτικό κέντρο, προσκάλεσε ἀπό τά Ἰωάννινα τόν Εὐγένιο Βούλγαρη, τόν «σοφώτερον τῶν Ἑλλήνων κατά τούς μετά τήν ἅλωσιν αἰῶνας», νά ἀναλάβει τή διεύθυνσή της καί νά τήν ἀναδείξει «φροντιστήριον ἑλληνικῶν μαθημάτων, παιδείας τε καί διδασκαλίας παντοειδοῦς ἔν τε λογικαῖς, φιλοσοφικαῖς τε καί θεολογικαῖς ἐπιστήμαις», ὅπως χαρακτηριστικά τό προσδιορίζει στό Πατριαρχικό του Σιγγίλιο (1753). 

Ὁ Εὐγένιος Βούλγαρης θεωρεῖται τό πρόσωπο ἐκεῖνο, πού κυριάρχησε καί ἐπέδρασε καταλυτικά μέ τό πρωτοποριακό ἔργο του στόν χῶρο τῆς ἁγιορειτικῆς λογιοσύνης τῆς ὕστερης Τουρκοκρατίας. Ἀναμφίβολα, σέ ὅλη τήν διάρκεια τῆς ἐκπαιδευτικῆς του δράσης, ἡ σχολαρχία τοῦ Εὐγένιου στήν Ἀθωνιάδα θεωρεῖται ἡ λαμπρότερη, ἡ πιό μακρόχρονη ἀλλά καί ἡ πλέον ταραχώδης περίοδος...

Άπόσπασμα  ἀπό τήν εἰσήγηση τοῦ συγγραφέα στό Β΄ Πανηπειρωτικό Συνέδριο 

«Ἡ πνευματική κίνηση στά Ἰωάννινα τόν 18 ο αἰ. καί ἡ παρουσία τοῦ Εὐγενίου Βούλγαρη»

Ἰωάννινα 9 Ἀπριλίου 2016

 Ἑταιρεία Ἠπειρωτικῶν Μελετῶν

http://agioritikoslogos.blogspot.gr

Σχετικό: 8224 - Επιστημονικό Συνέδριο για τον Ευγένιο Βούλγαρη στα Ιωάννινα