2087 - Το όνομα του Θεού στη Ρωσική Θεολογία του Κ' αιώνα

Ο συγγραφέας

Ιερομόναχος Δοσίθεος

Χιλιανδαρινός

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Ἡ ὀνοματόδοξη διδασκαλία τῶν ἁγιορειτῶν μοναχῶν βασιζόταν στὴν πρακτική τῆς εὐχῆς τοῦ Ἰησοῦ καὶ στὸν λατρευτικὸ σεβασμὸ τοῦ ὀνόματος τοῦ Θεοῦ. Ἀπὸ τὴν ἐμπειρία αὐτὴ υἱοθετήθηκε ἡ ἀντίληψη ὅτι «τὸ ὄνομα τοῦ Θεοῦ εἶναι ὁ ἴδιος ὁ Θεός», τὴν ὁποία εἶχε διατυπώσει νωρίτερα ὁ Ἅγιος Ἰωάννης τῆς Κροστάνδης. Οἱ ὀνοματόδοξοι θεωροῦσαν ὅτι γιὰ τὴν κατανόηση αὐτῆς τῆς διατύπωσης δὲν ἐπαρκοῦσαν οἱ λογικοὶ στοχασμοί, ἀλλὰ χρειαζόταν καὶ ἡ ἐμπειρία τῆς προσευχῆς, κατὰ τὴν ὁποία τὸ ὄνομα τοῦ Θεοῦ δὲ διαχωρίζεται ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν Θεό. Ἡ ὀνοματόδοξη ἔκϕραση «τὸ ὄνομα τοῦ Θεοῦ εἶναι Θεός» δὲ συνεπάγεται ὅτι ἰσχύει καὶ ἀντίστροϕα, δηλαδὴ ὅτι «ὁ Θεὸς εἶναι ὄνομα». Σύμϕωνα μὲ τὴ διδασκαλία τῶν ὀνοματοδόξων κάθε ἐπίκληση τοῦ ὀνόματος τοῦ Θεοῦ εἶναι ἐνεργὴ χάρη στὴν παρουσία τοῦ Θεοῦ στὸ ὄνομά Του, ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὴν ψυχολογικὴ τάση ἐκείνου ποὺ τὸ προσϕέρει. Οἱ ἀντίπαλοι τῆς ὀνοματοδοξίας ἐνίστανται σὲ μιὰ τέτοια διατύπωση ποὺ καθιστᾶ τὸν Θεό «ἐξαρτημένο» ἀπὸ τὸ ὄνομά Του.

῾Η ἔκϕραση «τὸ ὄνομα τοῦ Θεοῦ εἶναι ὁ ἴδιος ὁ Θεός»,ἡ ὁποία ἀποτέλεσε τὸ πεδίο τῆςδιαμάχης γιὰ ὅλους τοὺς συμμετέχοντες στὴ διαμάχη περὶ τοῦ ὀνόματος τοῦ Θεοῦ, ἔγινεδεκτὴ μὲ διαϕορετικὸ τρόπο στὸ ὀνοματόδοξο, μοναχικό, θρησκευτικὸ καὶ ϕιλοσοϕικό περιβάλλον, καὶ ἀπὸ τὸ ἐπίσημο ἐκκλησιαστικὸ περιβάλλον. Κατὰ τὴ διάρκεια τῶν διαμαχῶν περὶ τοῦ ὀνόματος τοῦ Θεοῦ ἐμϕανίστηκαν δύο τελείως διαϕορετικὲς προσεγγίσεις ὅσον ἀϕορᾶ τὴν ἀντίληψη τῆς ϕύσεως τοῦ ὀνόματος τοῦ Θεοῦ. Οἱ μὲν θεωροῦσαν τὸ ὄνομα ὡς κάτι ἄρρηκτα συνδεδεμένο μὲ τὸ πρᾶγμα, ἀχώριστο ἀπὸ τὸ πρᾶγμα, κάτι ποὺ ἐκϕράζει τὴν οὐσία τοῦ πράγματος. Οἱ δὲ διέκριναν στὸ ὄνομα μόνο τὸ σύμβολο ποὺ ἐπιδόθηκε στὸ πρᾶγμα, τὸ ὁ ποῖο δὲν ἐπηρεάζει μὲ κανένα τρόπο τὴν οὐσία τοῦ πράγματος.

Οἱ ἁγιορείτικες διαμάχες τῶν ῾Ρώσων μοναχῶν συγγενεύουν μὲ τὴν πολεμικὴ περὶ τῶν ὁρίων τῆς θεογνωσίας καὶ τῆς ϕύσεως τοῦ ὀνόματος τοῦ Θεοῦ, ἡ ὁποία ἐμϕανίστηκε τὸν Δ΄ αἰώνα σχετικὰ μὲ τὴ διδασκαλία τοῦ Εὐνομίου, καθὼς καὶ ἀργότερα, σχετικὰ μὲ τὴ θεολογία τῆς εἰκόνας καὶ μὲ τὴ θεο λογία τοῦ ἁγ. Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ. Τὸ ζήτημα περὶ τοῦ ὀνόματος τοῦ Θεοῦ στὴ ῥωσικὴ θεολογία τοῦ κ΄ αἰῶνος εἶναι κατὰ τὸ Λόσκι ἐξίσου σημαντικὸ μὲ τὸ ζήτημα περὶ τῶν εἰκόνων. Σύμϕωνα μὲ τὸν ἴδιο, τὸ Ὄνομα Ἰησοῦς Χριστὸς ὡς ὄνομα ἐνσάρκωσης «ἔγινε ἡ ἀρχὴ κάθε θεολογίας στὴν ἀνατολικὴ χριστιανοσύνη».

῍Αν καὶ οἱ ὀνοματόδοξοι δὲ διατηροῦσαν μία ἑνιαία διδασκαλία ὡς πρὸς τὸ ζήτημα τοῦ ὀνόματος τοῦ Θεοῦ, μπορεῖ νὰ εἰπωθεῖ ὅτι τὸ ἀδύνατο σημεῖο στὴ θεολογική τους διδασκαλία εἶναι ἡ θεωρία τῆς σχέσεως μεταξὺ τοῦ ὀνόματος καὶ τοῦ πράγματος, καὶ ἰδιαίτερα στὴ «θεωρία τοῦ ποτηριοῦ» τοῦ μοναχοῦ Ἱλαρίωνα ὡς ἀπάντηση στὴν ἀναθεώρηση τοῦ μοναχοῦ Χρύσανθου, ἐνῶ μεταξὺ τῶν διανοουμένων τῆς Μόσχας στὸν Μ. Δ. Muretov. Ἰδιαίτερα ὑπερβολικὴ ἦταν ἡ ἀξίωση τοῦ μοναχοῦ Ἱλαρίωνα ὅτι ἡ διδασκαλία του περὶ τοῦ ὀνόματος τοῦ Θεοῦ ἐκϕράζει τὸ νέο δόγμα, τὸ ὁποῖο ὁ ἴδιος ἀνακάλυψε καὶ τὸ ὁποῖο ἀπαιτεῖ τὴν ἁρμόζουσα ἀναγνώριση. Ἐπίσης, ἕνα ἄλλο ἀδύνατο σημείο στὴ διδασκαλία τῶν ὀνοματοδόξων εἶναι ἡ ἀντίληψη του ὀνόματος τοῦ Θεοῦ ὡς ἐνέργειας τοῦ Θεοῦ, μία ἀντίληψη ποὺ κάνει ἰδιαιτέρως αἰσθητὴ τὴν παρουσία της στὰ ἔργα τοῦ Ἀ. Μπουλάτοβιτς. Στὴ Φιλοσοϕία τοῦ ὀνόματος, τοῦ Μπουλγκάκοϕ, συναντᾶται ἡ ἀντίληψη τοῦ ὀνόματος ὡς ἐνέργειας τοῦ Θεοῦ καὶ ὡς τόπου διαμονῆς τῆς ἐνέργειας τοῦ Θεοῦ, ἐνῶ ἡ Φιλοσοϕία ὀνόματος τοῦ Φλορένσκι εἶναι ὀργανικὰ συνδεδεμένη μὲ τὴ διδασκαλία του περὶ τοῦ ἐνεργειακοῦ συμβόλου, τὸ ὁποῖο ἑρμηνευόταν στὰ πλαίσια τῆς συνέργειας. Αὐτὴ ἡ ταύτιση τοῦ ὀνόματος τοῦ Θεοῦ μὲ τὴ Θεία ἐνέργεια, θεωρούμενη ἀπὸ τὴν ὀπτικὴ γωνία τῆς θεολογίας τοῦ ἁγ. Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, εἶναι τελείως ἐσϕαλμένη. Πρέπει νὰ εἰπωθεῖ ὅτι στὶς ἀρχὲς τοῦ Κ΄ αἰῶνος, τὴν ἐποχὴ τῶν διαμαχῶν περὶ τοῦ ὀνόματος τοῦ Θεοῦ, ἡ θεολογία τοῦ Ἁγ. Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ ἦταν ἐλάχιστα γνωστὴ μεταξὺ τῶν θεολόγων τῆς ΡΟΕ. Σύμϕωνα μὲ τὶς ἀπόψεις τῶν Φλορένσκι, Μπουλγκάκοϕ καὶ Λόσεϕ, ἡ ὀνοματοδοξία τῶν ἁγιορειτῶν μοναχῶν εἶναι μία ἀπὸ τὶς πρῶτες αἰτίες γιὰ τὶς θεμελιώδεις ἔρευνες τῶν ἡσυχαστικῶν διαμαχῶν τοῦ ΙΔ΄ αἰῶνος μεταξὺ τῶν ῾Ρώσων θεολόγων τοῦ κ΄ αἰῶνος.

Ἐνῶ ὁ ἐπικεϕαλῆς τῶν ἁγιορειτῶν ὀνοματοδόξων Μπουλάτοβιτς ἀντέκρουσε τὶς κατηγορίες ὅτι οἱ ἴδιοι θεοποιοῦν τοὺς ἤχους καὶ τὰ γράμματα τοῦ ὀνόματος τοῦ Θεοῦ καὶ ὅτι προσδίδουν στὸ ὄνομα τοῦ Θεοῦ ἰδιαίτερη μαγικὴ δύναμη, διαχωρίζοντας τὸ ὄνομα τοῦ Θεοῦ ἀπὸ τὸ ἠχητικὸ κέλυϕος, οἱ πολυμαθεῖς ὀνοματόδοξοι, καὶ ἰδιαίτερα ὁ Λόσεϕ καὶ ὁ Φλορένσκι, ἀνέπτυξαν διεξοδικῶς τὸ ζήτημα τῆς μαγικῆς ϕύσεως τοῦ λόγου καὶ του ὀνόματος. Σὲ ὁρισμένα ἔργα τοῦ Φλορένσκι συναντᾶται καὶ ἡ θέση ὅτι τὸ ὄνομα Ἰησοῦς εἶναι Θεὸς μαζὶ μὲ τοὺς ἤχους του. Ἰδιαίτερα σημαντικὸ εἶναι νὰ τονιστεῖ ὅτι ἡ ἀκραία ὀνοματοδοξία ἀναπτύσσεται ὡς σοϕιανισμός, στὸν ὁποῖο ὁ Θεὸς καὶ ἡ κτίση ἀναμιγνύονται. Σύμϕωνα μὲ τὰ παραπάνω, ἡ ὀνοματοδοξία τοῦ Φλορένσκι καὶ τοῦ Μπουλγκάκοϕ ἀποτελεῖ κατὰ κάποιον τρόπο μία θεολογικὴ βάση γιὰ τὴ σοϕιολογία τους.

Ἡ διδασκαλία τῶν ὀνοματοδόξων περὶ τῆς ἐνέργειας τοῦ ὀνόματος τοῦ Θεοῦ στὰ Ἱερὰ Μυστήρια τῆς Ἐκκλησίας εἶναι ἐξίσου μονόπλευρη. Τοιουτοτρόπως, ἡ μεταβολὴ τοῦ ἄρτου καὶ τοῦ οἴνου στὴ Θ. Εὐχαριστία, ὁ ἁγιασμὸς τοῦ νεροῦ καὶ ἡ συγχώρεση τῶν ἁμαρτιῶν στὴν ἐξομολόγηση δὲν ἐξαρτῶνται μονάχα ἀπὸ τὴν προϕορὰ τοῦ ὀνόματος τοῦ Θεοῦ ἀλλὰ καὶ ἀπὸ σειρὰ ἄλλων παραγόντων.

Τὸ ζήτημα περὶ τοῦ ὀνόματος τοῦ Θεοῦ στὴ ῥωσικὴ θεολογία, μπορεῖ νὰ τεθεῖ σὲ συζήτηση, μιὰ καὶ ἀκόμα δὲν ἔχει λάβει κατάλληλη θεολογικὴ ἀξιολόγηση. Κατὰ τὴν ἄποψη τοῦ Β. Ν. Λόσκι, ἡ διαμόρϕωση μίας σωστῆς διατύπωσης περὶ τοῦ ἀληθινοῦ σεβασμοῦ τοῦ ὀνόματος τοῦ Θεοῦ, ἡ ὁποία νὰ βασίζεται στὴν πνευματικὴ ἐμπειρία, μπορεῖ νὰ γίνει ὁ δεύτερος «Θρίαμβος τῆς Ὀρθοδοξίας», ποὺ θὰ κατορθώσει «νὰ ἐπιϕέρει τὴν ἐμϕάνιση νέων δυνάμεων γεμάτων θείας χάριτος καὶ ἁγιότητας» στὴν Ἐκκλησία.

http://invenio.lib.auth.gr/record/126686

φωτογραφίες από την παρουσίαση της εργασίας

στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

Θεολογική Σχολή

Το βιβλίο στη Σερβική γλώσσα